Federalizm, czy „psuedofederalizm” ? Rola federalizmu w rosyjskiej państwowości. Część Pierwsza: Źródła i historia federalizmu rosyjskiego

FEDERALIZM, CZY ,,PSEUDOFEDERALIZM”? ROLA FEDERALIZMU W ROSYJSKIEJ PAŃSTWOWOŚCI. CZĘŚĆ PIERWSZA: ŹRÓDŁA I HISTORIA FEDERALIZMU ROSYJSKIEGO

Wprowadzenie

Jedną z cech wyróżniających Federację Rosyjską są jej uwarunkowania geograficzne oraz narodowościowe. W spisie powszechnym z 2020 r. wyszczególniono bowiem ponad 190 grup narodowościowych i etnicznych, zamieszkującychRosję[1], obecnych w 83 podmiotach federalnych. Zróżnicowanie narodowościowe państwa rosyjskiego stanowi więc istotne wyzwanie dla władz centralnych. W związku z tym obecne władze Rosji zdecydowały się oprzeć na centralizmie,-w celu zachowania stabilności wewnętrznej. Dodatkowym problemem jaki wpływa na rosyjską politykę wewnętrzną są duże odległości pomiędzy kluczowymi ośrodkami miejskimi, szczególnie w kontekście dystansu między „sercem” Rosji- Moskwą, a krańcami państwa. Doprowadza to do sytuacji w której to peryferyjność poszczególnych regionów oprócz czynnika ekonomicznego, czy populacyjnego[2] dodatkowo zwiększana jest przez czynnik fizyczny,- odległość.

Kwestia relacji między regionami, a centrum była szczególnie widoczna w okresie kształtowania się współczesnej Federacji Rosyjskiej, w której to konflikty na tle rosnących tendencji regionalistycznych, były bardzo wyraźne. Jednocześnie wydarzenia lat 90. XX wieku, które wpłynęły na późniejsze przemiany systemu federalnego Rosji, nie były wynikiem wyłącznie niestabilnej sytuacji po upadku Związku Radzieckiego. Problematyka narodowościowa, a wraz z nią relacji między regionami, a centrum była widoczna już w czasie istnienia imperium carów, jak również w czasie funkcjonowania ZSRR.

Tym samym ewoluujący po upadku Związku Radzieckiego rosyjski federalizm nie jest nowym zjawiskiem, lecz odpowiedzią na wcześniejsze problemy związane z zarządzaniem wielonarodowym i rozległym geograficznie państwem, odpowiednio „skrojoną” pod współczesną formę rosyjskiej państwowości.

Niniejszy artykuł ma na celu opisać nie tylko kwestie federalizmu- czym był oraz czym jest, ale także przybliżyć czytelnikowi problematykę wewnętrzną Rosji, oraz jak wpływa ona na jej politykę zagraniczną, oraz jak wraz z ewentualnymi zmianami politycznymi w samej Rosji może się zmieniać.

Zanim jednak przejdziemy do omawiania poszczególnych wcieleń federalizmu, należy wytłumaczyć co stoi za samym terminem „federalizmu”, oraz tego czy w przypadku Rosji możemy mówić o realnej Federacji lub o określonej tylko dla Rosji formie podziału administracyjnego, czy raczej o „Pseudofederalizmie”, będącym rosyjską interpretacją tego terminu, zaadaptowaną na lokalne potrzeby. 

Federalizm-czym jest ?

Według skróconej definicji przywołanej przez Jakuba Potulskiego w publikacji „Idea i Praktyka Federalizmu w Rosji”, państwo federacyjne to: „Państwo federalne określa strukturę terytorialno-polityczną członków federacji i podział uprawnień władczych. Władza jest podzielona między władzę federacji a władzę członków federacji. Strategiczne dziedziny polityki państwa (polityka zagraniczna, finansowa, obronna) pozostają zarezerwowane dla państwa federalnego, a pozostałe przynależą do członów federacji. Federacja to państwo złożone, składające się z wielu państw, które ograniczyły swoją suwerenność na rzecz powołanego przez siebie państwa złożonego lub uzyskały ograniczoną suwerenność w wyniku przekształcenia państwa unitarnego w państwo złożone. W federacji uprawnienia oraz odpowiedzialność są rozdzielone i zabezpieczone w sposób konstytucjonalny. Federacja (państwo federalne) to także całokształt instytucji prawno-ustrojowych, które pozwalają odróżnić dane państwa od państwa unitarnego z jednej strony, jak i konfederacji czy innych związków między państwami z drugiej strony.”[3]

Możemy zatem uznać że federalizm tyczy się państw o zróżnicowanym składzie terytorialno-etnicznym, w którym regiony zrzeszone w ramach jednego organizmu państwowego tworzą państwo, cedując część swoich prerogatyw na władze centralną. 

Do kwestii federalizmu, jako systemu ustrojowego występującego wśród innych państw odnosi się Tomasz Wieciech, w artykule „Konstytucyjna zasada federalizmu we współczesnych ustrojach państwowych”.  Za swoisty „wzór” dalszych interpretacji federalizmu możemy uznać Konstytucję Stanów Zjednoczonych Ameryki, która powołując do życia pojęcie „federalizmu”, miała stworzyć przestrzeń do utworzenia państwa nie będącego ani republiką, ani konfederacją. Mimo iż samo pojęcie federacji było adaptowane i zmieniane w poszczególnych państwach (Etiopia, Kanada czy Niemcy) na lokalne potrzeby, to pewne elementy ustrojowe są w nich styczne. Należą do nich m.in. możliwość wpływu na zmiany konstytucyjne przez podmioty federacji czy wpływ tychże podmiotów na politykę wewnętrzną państwa. Kolejnym elementem wyróżniającym państwo Federalne, przywoływanymi przez T. Wieciecha jest fakt iż państwo o takiej strukturze, musi zaakceptować odrębną podmiotowości części składowych federacji, przyznając im pewną dozę autonomii, jak również odrębność terytorialną.[4]

Warto jednak pochylić się nad kwestią czy w przypadku Federacji Rosyjskiej możemy mówić de facto o federacji. Uchwalona w 1993 r. konstytucja, jak również późniejsze ewolucje rosyjskiego federalizmu były kierowanymi z centrum (Moskwy) działaniami, niż realną współpracą między regionami, a centrum. Z kolei kolejne zmiany rosyjskiego prawodawstwa, zapoczątkowana przez Władimira Putina miała na celu wyłącznie zaciśniecie kontroli nad poszczególnymi regionami przez centrum, niż harmonizację stosunków między podmiotami federacji. Prominentnym przykładem była zmiana sposobu wybierania gubernatorów poprzez odejście od procesu wybierania ich w wyborach powszechnych, do procesu mianowania ich przez władze centralne. Mimo iż w 2012 r. wrócono do powszechnych wyborów gubernatorów w drodze głosowania powszechnego, to Kreml nadal ma decydujący głos.

Możemy uznać że cezurą rozpoczynającą współczesny Federalizm w Rosji było podpisanie 31 marca 1992 r. umowy związkowej (ros. Федеративный договор), która była traktatem regulującym prawnie stosunki na linii centrum-regiony. Kształt podziału administracyjnego państwa został również zawarty w konstytucji z 1993 r., w której to poświecono rozdział trzeci wyłącznie kwestii federalnej. Jednocześnie nie były to jedyne umowy podpisane na linii centrum-regiony, tylko w latach 1994-1996 między Kremlem, a rozlicznymi regionami podpisano 42 różne umowy.[5] Od 1991 r. rosyjski rząd wielokrotnie zmieniał kompetencje władz lokalnych czy uchwalał powoływanie nowych jednostek administracyjnych (m.in. powołanie Okręgów Federalnych w 2000 r.). Bez wątpienia kwestia regionalna, do której zaliczyć można także stosunki między-etniczne na terenie Federacji Rosyjskiej była i jest dla Moskwy niezwykle ważna. Można pokusić się o wniosek że jest to spowodowane zakorzenionym na Kremlu „strachem”, przed ewentualnym rozbiciem Rosji na mniejsze jednostki, w których to władze sprawować będą elity regionalne. Warto zaznaczyć że w czasie formowania się współczesnego państwa rosyjskiego, rzeczywiście takie obawy nie były bezpodstawne. Republika Tatarstanu oraz Republika Czeczeni zdecydowały się nie podpisać wcześniej wspomnianej umowy związkowej z 1992 r., co w przypadku Czeczeni doprowadziło do pierwszej wojny czeczeńskiej, a w konsekwencji do przerodzenia się Kaukazu Północnego w „gorący obszar” Federacji Rosyjskiej, targany walkami i ataki terrorystycznymi. 

Stan Badań

Kwestia federalizmu, jak również samego zróżnicowania etniczno-terytorialnego państwa rosyjskiego jest przedmiotem badań wielu naukowców oraz publicystów z Rosji, jak również innych państw. W samej Federacji Rosyjskiej na przestrzeni ostatnich 30 lat wydano wiele opracowań, artykuł i monografii poświęconych badań nad federalizmem. Jednocześnie warto podkreślić iż w języku rosyjskim ukazywały się pozycję nie będące wyłącznie analizą obecnego stanu rosyjskiego federalizmu, ale również podające pod polemikę jak powinien on wyglądać. W tym miejscu warto przywołać m.in. publikację „Возможна ли Россия после империи?” Wadima Sztepy, rosyjskiego badacza regionalizmu przebywającego na emigracji. W swojej publikacji Sztepa dokładnie śledzi proces ewolucji rosyjskiego federalizmu, również wnikliwie oceniając w jakim kierunku może kształtować się kwestia relacji regiony-centrum w najbliższej przyszłości. 

Problematykę relacji na linii centrum-regiony, skupiając się na rozmowach z lokalnymi aktywistami oraz zwykłymi mieszkańcami podejmuję z kolei praca Olesii Gierasimenko „Неединая Россия”. W sferze artykułów problematyka federalizmu jest równie często podnoszona na łamach prokremlowskiego magazynu „Россия в глобалной политике”, w którym ukazują się artykuły rosyjskich naukowców oraz polityków. Do kształtu relacji między regionami, a centrum odnosili się również politycy rosyjskiej opozycji, w tym Michaił Chodorkowski, który w wywiadach wskazywał że Rosja w przyszłości powinna przyjąć model państwowy podobny do tego funkcjonującego w Szwajcarii.[6] Chodorkowski zawarł także swoje koncepcje federalizmu w manifeście politycznym „Новая Россия, или Гардарика”, wskazując na potrzebę odejścia od imperialnych struktur Rosji, a co za tym idzie demokratyzacje relacji regionów z centrum.[7] Z kolei Aleksiej Nawalny wspominał że Federacja Rosyjska powinna oddać więcej władzy w gestii regionów, jednocześnie skupiając się na roli dużych miast i gubernatorów, a nie na samych obwodach i regionach.[8]

Do problematyki kształtu państwa rosyjskiego odnoszą się także badacze spoza Federacji Rosyjskiej. Od 1991 r. powstało wiele angielsko-, jak i polskojęzycznych pozycji skupiających się na kwestiach relacji między podmiotami federacji rosyjskiej, a centrum. W tym miejscu można przywołać m.in. raport Ośrodka Studiów Wschodnich, autorstwa J.Rogoży „Federacja bez federalizmu” oraz pracę J.Potulskiego „Idea i Praktyka Federalizmu w Rosji”. W przypadku badaczy zachodnich możemy przywołać publikację autorstwa J.Kahn, „Federalism, Democratization, and the Rule of Law in Russia”. Jednocześnie zdecydowana większość publikacji tworzonych jest przez rosyjskich badaczy czy publicystów. 

Historia

Nie wgłębiając się w okres średniowiecza, w dużym uproszczeniu, można uznać, że prekursorem nowoczesnej rosyjskiej formy państwowości, która z pewnymi zmianami przetrwała do rewolucji 1905 r., był Piotr I. Panujący w latach 1682-1721 car nakreślił formułę ówczesnego państwa rosyjskiego, stawiając na centralizację władzy. Scentralizowany system państwowy praktycznie uniemożliwiał jakiekolwiek oddolne reformy, czy uzyskanie większej autonomii przez dane regiony. Mimo iż ekspansja terytorialna Moskwy trwała od połowy XVI wieku, to za szczyt rosyjskiego ekspansjonizmu uznać można wiek XIX. Ówczesne państwo carów zamieszkiwane przez wiele odmiennych od Rosjan narodów, jednak forma państwa pozostawała niezmieniona, będąc utrzymana w duchu absolutyzmu. 

W czasie  panowania Aleksandra I pod berło carów trafiła Finlandia (1809) oraz utworzono królestwo Polskie (1815). Nie wdając się w szczegółowe rozważania, uznać należy, że w obu przypadkach państwa te byłby złączone z państwem carów unią personalną, posiadając odrębną konstytucję i autonomię. Warto także zaznaczyć, że takie liberalne, jak na standardy caratu rozwiązania ustrojowe, jawiły się dla wielu działaczy politycznych jako szansa na zmiany w samej Rosji. Niemniej, przyjęcie bardziej „liberalnego” kursu wobec Polski i Finlandii podyktowane były głównie bieżącą potrzebą polityczną (m. in. wynik Kongresu Wiedeńskiego) i zbyt dużą odrębnością terytorium oraz ludności wcześniej wymienionych państw, niż realną zapowiedzią zmian w ustroju Imperium Rosyjskiego.[9]

W kontekście nieistniejącego wówczas federalizmu rosyjskiego warto zaznaczyć że car Aleksander I był zainteresowany możliwościami zmian ustrojowych w Rosji. W 1809 r. polecił on swoim urzędnikom przygotowanie projektu który w szerszej perspektywie mógłby przekształcić rosyjskie samodzierżawie w monarchie konstytucyjną, z trójpodziałem władzy.[10] Jednocześnie na szczeblu lokalnym miałyby pojawić się dumy terenowe partycypujące na szczeblu guberni. Ostatecznie projekt autorstwa Michaiła Sperańskiego nie doczekał się jednak realizacji, stanowiąc wyłącznie przykład ewentualnej liberalizacji państwa rosyjskiego.

Niemniej mimo pewnych zmian w duchu decentralistycznym w drugiej połowie XIX w. (m.in. reforma ziemska z 1864 r.), Rosja pod berłem carów pozostawała państwem o stricte centralistycznym charakterze, z silną władzą skupioną w rękach władcy. Jednocześnie stało to w sprzeczności do rosnących w siłę ruchów narodowościowych, coraz silniej podkreślających potrzebę odrębności lub niezależności.

W przypadku rosyjskim niezwykle ważna okazała się rewolucja 1905-1907 r. W tym kluczowych dla losów caratu latach wiele wydarzeń zbiegło się w czasie, doprowadzając do głębokich przemian w strukturze państwa rosyjskiego. W owym okresie doszło do znaczącego wzrostu tendencji niepodległościowych wśród narodów zamieszkujących imperium rosyjskie, zwłaszcza wśród Polaków, Finów czy narodów Kaukazu. Wydarzenia rewolucji 1905, która w optyce niektórych historyków nosiła znamiona bliskie wojny domowej,[11] doprowadziła do głębokich przemian w strukturze ustrojowej państwa. Na mocy manifest carskiego z 30 października 1905 r., powołano do życia instytucje Dumy, będącej organem parlamentarnym wybieranym poprzez wybory powszechne. Mimo iż rewolucja z 1905 nie przekształciła Rosji w pełnym tego znaczeniu monarchie konstytucyjną, to stanowiła zręby do dalszych przemian w ustroju rosyjskim. 

Do głosu doszły wówczas rodzące się dopiero ruchy polityczne, które w późniejszym okresie miały przekształcić się w nowoczesne partie polityczne, takie jak Partia Socjalistów-Rewolucjonistów, czy przeciwstawna do niej Partia Konstytucyjno-Demokratyczna, tzw. kadeci. 

Jak wcześniej wspomniano, wydany przez cara Mikołaja II Manifest Październikowy, bezpośrednio doprowadzający do utworzenia Dumy stworzył podwaliny pod rozwój partii politycznych, których członkami byli często przedstawiciele narodów państwa carów, niezadowoleni z obranej przez carat polityki narodowościowej. Przykładem tego było m.in. utworzenie w czasie istnienia pierwszej Dumy zrzeszającego polskich działaczy Koła Polskiego, funkcjonującego przez wszystkie cztery dumy. Niemniej, już w czasie obrad Drugiej Dumy władze carskie zmieniły prawo, dążąc do znaczącego ograniczenia roli mniejszości narodowych w życiu politycznym parlamentu. W 1907 r. wydano dekret w którym zmniejszono liczbę deputowany z terytorium Królestwo Polskiego, a także Kaukazu.[12]

Jednocześnie carski manifest znacząco zliberalizował wolność słowa na obszarze imperium, doprowadzając do rozluźnienia rusyfikacji, a także dając nierosyjskim narodom możliwość wydawania gazet oraz rozwoju myśli politycznej. Problem narodowości stanowił także pole dla dyskusji wewnątrz partii politycznych, rosyjscy liberałowie zebrani wokół partii Oktiabrystów odrzucali idee federalizmu lub autonomii w Imperium Rosyjskim, widząc w nim zagrożenie dla jedności państwa.[13]

Z kolei Kadeci dążący do przekształcenia caratu w monarchie konstytucyjną wzorowana na zachodnich monarchii, opowiadali się za bardziej liberalnym podejściem do kwestii narodowościowej. Występowali oni za autonomią dla Królestwa Polskiego (z zachowaniem jego więzów z Rosją), a także za prawem do „kulturowego samostanowienia” dla innych narodów. Jednocześnie wśród Kadetów widoczny był pogląd sugerujący konieczność utrzymania jednolitości terytorium Rosji, z wprowadzeniem poszanowania praw jednostki, z jednoczesnym zaznaczeniem że ewentualna głęboka decentralizacja mogłaby stanowić zagrożenie dla państwa rosyjskiego.[14]

 Odzwierciedleniem liberalnego podejścia do kwestii narodowościowej był skład osobowy Partii Konstytucjo-Demokratycznej, oprócz silnego skrzyła polskiego, w strukturach partii funkcjonowali m.in. Łotysze (na czele z Janisem Czaktse, pierwszym prezydentem Łotwy), a także Estończycy w tym Jan Tonisson, premier Estonii w latach 1919-1920.

Kwestia narodowościowa była jednak najbardziej wyeksponowana wśród partii o profilu lewicowym, takich jak Partia Socjalistów-Rewolucjonistów (Eserzy) czy Trudowików którzy w swoich programach wskazywali na potrzebę uznania odrębności narodowo-kulturowej narodów nierosyjskich imperium, jak również wprowadzenie zasad federalizmu w imperium. 

Wydarzenia 1905 r. doprowadziły do stworzenia warunków do rozwoju partii narodowych, złożonych z nie-rosyjskich obywateli imperium rosyjskiego. W listopadzie w Petersburgu odbył się zjazd Związku  Autonomistów-Federalistów (ros.Союз Автономистов-федералистов). Do Związku Autonomistów należeli przedstawiciele różnych narodów imperium Rosyjskiego od Polaków, Estończyków, poprzez Ukraińców, aż do Tatarów, Ormian czy Azerów. W swoich poglądach stawiali oni przede wszystkim na ochronne praw narodów nierosyjskich, jak także na budowę demokratycznej Rosji w duchu decentralizmu państwa, opartego na zasadach federalizmu. 

Kwestia przyszłej polityki wobec mniejszości etnicznych była także ważnym elementem politycznym wśród wszystkich większych Partii o charakterze narodowościowym po 1905 r., do których zaliczyć można m.in. Ormiańską Partię Rewolucjonistów Dasznakctjun czy Demokratyczna Partie Litwy. Wspólnym punktem ich  programów była potrzeba zapewnienia większej autonomii kulturalno-politycznej względem ówczesnej władzy. 

Z kolei władza Carska stała przeciwko wszelkim przejawom działalności politycznej, mogącej zaburzyć jedność imperium. Jednocześnie widoczne było zainteresowanie problem narodowościowym wśród niektórych przedstawicieli władzy. W maju 1911 r., ówczesny premier Piotr Stołypin w swoim programie zaproponował reformę ziemstw, powołanie Ministerstwa do spraw Samorządów, jak również utworzenie Ministerstwa do Spraw Narodowościowych. 
W toku dalszych reform decentralizacji miała by ulec także władza carska na ziemiach zamieszkałych przez narody nie-rosyjskie, przekazując im większe prerogatywy w sferze tworzenia lokalnej władzy.[15] Radykalny projekt premiera Stołypina nigdy nie wszedł do życia, co było spowodowane nie tylko śmiercią premiera, ale także niechęcia wobec tak głębokich reform u cara. 

Budową Rosji w duchu federalizmu najbardziej zainteresowane były partie o charakterze narodowościowym, skupionym przede wszystkim na uzyskaniu autonomii. Jednocześnie kwestie samostanowienia były równie popularne wśród partii o charakterze lewicowym, uznających kwestie samostanowienia jako element walki klas.[16] Sytuacje polityczną w Rosji przeddzień wybuchu Pierwszej Wojny Światowej niektórzy badacze dziejów Rosji porównują do „życia na wulkanie”[17], gdzie najmniejszy iskra mogła doprowadzić do rozpadu niestabilnego politycznie państwa. Tą iskrą okazać miała się Pierwsza Wojna Światowa.

Kwestia narodowościowa w czasie Pierwszej Wojny Światowej

Imperium Rosyjskie wstępujące do pierwszej wojnie światowej po stronie sił ententy przeciwko państwom centralnym wchodziło do konfliktu jako państwo o chwiejącym się, choć nadal utrzymującym władze systemie politycznym. W czasie pierwszego roku wojny, mimo początkowych sukcesów Rosjanie utracili tereny należące do dawnego królestwa kongresowego, a siły niemieckie w swoim marszu na wschód zajęły znaczną część guberni bałtyckiej, podchodząc aż pod Rygę. Niewątpliwie fatalna sytuacja na froncie, jak także obraz armii rosyjskiej- niedoposażonej i wyraźnie bardziej  zacofanej niż jej przeciwnicy negatywnie wpływał na obraz władzy. Opozycja, ta lewicowa jak i konserwatywna na łamach Dumy zwracały uwagę na potrzebę reformy systemu władzy, który w obliczu największej próby okazał się zmurszałą satrapą. W swoich poglądach partie opozycyjne skupiały się przede wszystkim na potrzebie wprowadzenia systemu politycznego, w którym parlament posiadałby możliwość mianowania ministrów, czy realnego wpływania na kurs polityczny państwa. 

W latach 1915-1917 coraz bardziej widoczny stawał się problem swobody dla narodów wcześniej podporządkowanych woli Caratu. W programie Bloku Postępowego, w którego skład wchodził partie o charakterze konserwatywnym, ale także liberalnym,[18] możemy znaleźć takie propozycje jak zniesienie ograniczeń mniejszości religijnych, przyznanie autonomii Polsce, jak również znaczące ustępstwa dla Finów i Ukraińców.[19] W lipcu 1916 r., mimo pewnej stabilizacji na froncie, Rosję dotknęło powstanie w Azji Środkowej, bezpośrednio skorelowane z działaniami wojennymi. Car Mikołaj II wydając ukaz w którym to wzywał do mobilizacji nieobjętych nią wcześniej narodów zamieszkujących Azję Środkową. Mimo iż w założeniach zmobilizowani mężczyźni mieli pełnić rolę tyłowe  takie jak budowa transzei czy okopów, sam fakt objęcia ich mobilizacją wywołał głęboki sprzeciw, który przerodził się w powstanie. Jednocześnie wśród niektórych badaczy widoczny jest pogląd, sugerujący że za powstaniem mogły stać siły zewnętrzne, konkretnie anty-rosyjskie nurty podsycane przez Turcję.[20] Mimo iż powstanie zostało stłumione na początku 1917 r., to został nadany mu charakter powstania antyrosyjskiego, które znacząco wpłynęło na późniejszy rozwój ruchu Basmaczy. 

O dalszych losach kwestii narodowościowej w Rosji zadecydować miała rewolucja lutowa oraz październikowa, a w konsekwencji wojna domowa. Problematyka przyszłego kształtu Rosji oraz losu zamieszkujących ją narodów była ważnym elementem polityki bolszewików, jeszcze przed objęciem przez nich władz,[21] niemniej wśród innych partii lewicowych działających na scenie politycznej widoczny był pogląd, według którego narodom zamieszkującym tereny dawnego państwa Carów potrzebne jest przyznanie pewnej dozy autonomii, w duchu państwa federacyjnego.[22]Reasumując siły lewicowe zauważyły że jedyną możliwością dalszego funkcjonowania państwa rosyjskiego w jego wieloetnicznych granicach, jest jego reforma poprzez uznanie innych, nierosyjskich narodów prawa do samostanowienia, wewnątrz rosyjskiego organizmu państwowego. Było to swoistym novum, stojącym po przeciwnej stronie do założeń Partii Kadetów, nie wspominając o wcześniejszej polityce caratu. 

Jednocześnie wśród partii lewicowych, m.in. Partii Socjalistów-Rewolucjonistów (Esserów) widoczny był dyskurs między  koncepcjami w których to Rosja powinna być autonomią, lub też Federacją. Do problemu tego odnosili przedstawiciele lewicującej inteligencji tacy jak się M.W. Wiszniak w swojej publikacji „Autonomia i Federacja” czy W.Czernow.[23]

Federalizm, a Związek Radziecki

Wybuch rewolucji lutowej na przełomie lutego i marca 1917 r., a wraz z nią abdykacja cara Mikołaja II doprowadził do chaosu w państwie. W dużym uproszczeniu, powstały wówczas dwa, odrębne ośrodki władzy- Rząd Tymczasowy Rosji (wywodzący się z Tymczasowego Komitetu Dumy Państwowej), popierany przez środowiska centrowe, liberalne oraz liberalno-konserwatywne oraz przeciwstawna mu Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, popierana przez ugrupowania lewicowe. Jednocześnie upadek caratu nie oznaczał rozwiązania problemu narodowościowego w Rosji. 

Jeśli chodzi o Polskę, Rząd Tymczasowy godził się na jej odrębne od Rosji istnienie w postaci państwa, ale związanego sojuszem z Rosją. Natomiast Finlandii zapowiedziano przywrócenie szerokiej autonomii na twardej konstytucyjnej bazie. Generalnie Rząd Tymczasowy był jednak przeciwny głębszej reformie państwa rosyjskiego w duchu przyznania większej swobody narodom je zamieszkującym, obawiając się pogłębienia kryzysu państwowego. Z uwagi na słabnąca z miesiąca na miesiąc legitymizacje, jak również tym samym władze Rząd Tymczasowy nie mógł zapobiegać dalszemu procesowi dezintegracji. W marcu 1917 w Kijowie powołana została do życia Ukraińska Centralna Rada, która stopniowo przeszła z żądań autonomii wewnątrz przyszłej Rosji, do haseł o całkowitej niezależności państwa. 

Ukraińcy nie byli jedynym narodem który na kanwie słabnącej władzy centralnej starał się uzyskać jak największą dozę autonomii. Dawne imperium carów pękało „po szwach narodowościowych”.

Do problematyki narodowościowej, jak także kształtu przyszłego państwa odnosili się również bolszewicy. Krótko po objęciu władzy w październiku 1917 r. wydali oni swoistą deklarację praw mniejszości narodowych, gwarantującej prawo do samostanowienia narodów. Również w czasie II Wszechrosyjskiego Zjazdu Rad powołano do życia organ ludowego komisariatu do spraw narodowych, Narkomat (ros. Наро́дный комиссариа́т по дела́м национа́льностей). Bolszewicy traktowali kwestie narodowościową instrumentalnie, jako element walki z dawną władzą, a hasło o „samostanowieniu narodów” miało stanowić ważny oręż w tej batalii. Jednocześnie wraz z coraz dalszą dezintegracją Rosji (m.in. ogłoszenie niepodległości przez Łotwę i Estonię, a także uznanie niepodległości Ukrainy przez państwa centralne na początku 1918 r.), bolszewicy dążyli do zmiany kursu polityki narodowościowej, odchodząc od haseł o samostanowieniu. Nie bez przyczyny był także rosnący opór ze strony ludności regionów-Syberii czy Kubaniu, które aktywnie sprzeciwiały się władzy bolszewickiej. Wówczas W. Lenin zasugerował potrzebę odejścia od samostanowienia, na rzecz federalizmu,[24] który miał przyjąć formę „pseudo-federalizmu” w myśl którego narodom Rosji miała być przyznana autonomia oraz rządy regionalne, ale bez możliwości realnego wpływu na władze centralną. Rozwiązanie te miało stanowić odpowiedź na problem aspiracji niepodległościowej narodów nierosyjskich.[25]

Do 1922 r. powoli krystalizowała się sytuacja w bolszewickiej Rosji. W 1921 r. bolszewicy zajęli Kaukaz Południowy, likwidując krótko istniejącą państwowość Gruzji, Armenii i Azerbejdżanu. Podobnie sytuacja wyglądała w Azji Środkowej, czy na terenach Ukrainy i Białorusi. 

Obszar zajmowany przez władze bolszewików z pewnymi odstępstwami (kwestia m.in. Finlandii, Polski czy dawnych guberni Nadbałtyckich) geograficznie pokrywał się terytorium imperium Romanowów. Jednocześnie w przeddzień powołania do życia Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, wśród komunistów powstały dwie idee dotyczącego przyszłego kształtu państwa bolszewickiego. Jedna z nich zakładała utworzenie państwa jednolitego, w którym poszczególne narody miałyby pewną dozę autonomii, druga zakładała utworzenie związku republik.[26] 30 grudnia 1922 r. powołano do życia Związek Radziecki, w skład której weszła Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka, Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka, Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka i Zakaukaska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka. Warto w tym miejscu nadmienić iż liczba republik, ich granice czy status jednostek administracyjnych wewnątrz nich był wielokrotnie zmieniany w czasie istnienia Związku Radzieckiego. Trzema ramowymi republikami, które w prawie radzieckim uznawane były za republiki założycielskie była Rosyjska FSRR, Ukraińska SRR i Białoruska SRR, fakt ten miał znaczenie również w schyłkowym okresie istnienia ZSRR, kiedy przywódcy właśnie tych trzech republik podpisywały porozumienia Białowieskie.

W 1924 r. uchwalono pierwszą konstytucje ZSRR, opartą częściowo o Konstytucje Rosyjskiej RFSRR z 1918 r. W myśl uchwalonej konstytucji republiki związkowe posiadały prawo do dobrowolnego wyjścia ze Związku Radzieckiego, ich granice nie mogły być zmieniane bez ich zgody, a same posiadały duże prerogatywy w kwestii uchwalania prawa wewnątrz republikańskiego.[27] W rzeczywistości republiki były całkowicie podporządkowane działaniom centrum, a federalizm w wydaniu radzieckim był w dużej mierze narzędziem, mającym na celu utrzymywanie stabilnych relacji między republikami niż dobrowolnym związkiem republik. 

Jednocześnie wewnątrz ZSRR można było zauważyć istnienie dwóch typów federalizmu- jednej, dotyczącej państwa jako całości które tworzą zrzeszone republiki oraz drugą dotyczącą wyłącznie RFSRR, w której to poszczególne narody nierosyjskie otrzymały pewną dozę autonomii narodowo-terytorialnej.[28]

Ważnym elementem radzieckiej polityki narodowościowej w pierwszych latach istnienia ZSRR, była korenizacja. Polityka ta zakładała promowanie miejscowej, nierosyjskiej kultury, języka i tworzenie lokalnej administracji w oparciu o ludność nierosyjską. Miało to na celu  umocnienie władzy radzieckiej, poprzez tworzenie miejscowej nomenklatury z narodów nierosyjskich, wśród których idee komunizmu nie były głęboko zakorzenione. 

Polityka narodowościowa w pierwszych latach istnienia ZSRR była podyktowana potrzebą wzmocnienia władzy radzieckiej na zróżnicowanym geograficznie, jak i etnicznie terytorium. Radziecki federalizm, mimo rzekomej dobrowolności zrzeszonych w nim republik, czy tworzeniu przestrzeni do rozwoju języków narodowych, czy kultury był w rzeczywistości systemem stricte centralistycznym. Podobnie jak w przypadku Caratu, tak i w Związku Radzieckim władza centralna, znajdująca się na Kremlu kierowała życiem społecznym czy gospodarczym podległym jej regionom. Interesującym zjawiskiem, na który powołują się niektórzy badacze jest proces budowy świadomości narodowej przez mniejszości narodowe, zainicjowany przez władze radzieckie.[29] Radziecki federalizm, mimo iż silnie centralistyczny, umożliwiał budowę elit narodowościowych na kanwie istniejących republik, a także umożliwił budowę samoświadomości przez narody, których w czasie istnienia caratu proces ten był mniej rozwinięty. Zauważalne było to zwłaszcza w okresie późnego Związku Radzieckiego, kiedy coraz wyraźniejsze stawały się wystąpienia na tle narodowościowym. W tym miejscu warto przywołać kwestie wystąpień w Kazachskiej SRR w grudniu 1986 r., kiedy to w Ałma-Acie doszło do wystąpień studenckich spowodowanych wybraniem na pierwszego sekretarza Rosjanina, Giendaija Kołybina, w miejscu odwołanego Dynmuchameda Konajewa, etnicznego Kazacha. W następnych latach wystąpienia na tle narodowościowym ogarnęły cały Związek Radziecki, ze szczególnym uwzględnieniem republik nadbałtyckich, jak również Kaukazu południowego. W ostatnich latach istnienia ZSRR coraz bardziej zarysowywała się kwestia konfliktu na linii regiony-centrum, czego przykładem była sytuacja w republikach nadbałtyckich, w których to początkiem procesu niepodległościowego było ogłoszenie wyższość prawa republiki nad prawem ogólnozwiązkowym,[30] a dopiero wraz ze słabnięciem władzy centralnej ogłoszenie pełnej niepodległości. 

Ostatnim akordem radzieckiego federalizmu było jedyne w historii Związku Radzieckiego referendum dotyczące odnowienia ZSRR jako federacji republik. Referendum zaplanowane na marzec 1991 r. zostało zbojkotowane przez elity polityczne niektórych republik (Gruzji, Armenii, Mołdawii, Estonii, Litwy i Łotwy). Z kolei w przypadku Ukrainy, Kirgistanu i Uzbekistanu referendum zawierało dodatkowe pytanie dotyczące statusu republik w „odnowionym” ZSRR. W głosowaniu wzięło udział ponad 148 milionów uprawnionych obywateli ZSRR, z czego 77,85% głosowało za odnowieniem umowy związkowej.[31]

Na sierpień 1991 r. zaplanowano podpisanie Nowej Umowy Związkowej (ros. Новый союзный договоp), która miała przekształcić Związek Radziecki w Związku Państw Suwerennych, w którym to republiki związkowe miały posiadać zdecydowanie większe prawa niż w przypadku ZSRR.[32] Podpisanie Nowej Umowy Związkowej zostało przerwane przez Pucz Janajewa, którego upadek stanowił impuls do ogłoszenia niepodległości przez kolejne republiki radzieckie, co w konsekwencji doprowadziło do upadku Związku Radzieckiego. Warto jednak zaznaczyć że nieudany projekt „odnowionego” ZSRR stanowiłby precedens w dziejach rosyjskiego i sowieckiego federalizmu, w którym to relacje na linii regiony-centrum mogłyby funkcjonować w ramach warunków i regulacji prawnych zbliżonych do realnej federacji, stanowiącej dobrowolny związek republik.[33]

Niemniej, rozpad Związku Radzieckiego przyjął obraz konfliktu na linii centrum-regiony, w którym to elity regionalne dostrzegały słabość i nieefektywność centrum, w tym przypadku Partii Komunistycznej, czego przykładem był konflikt na linii Jelcyn-Gorbaczow, w którym to Jelcyn kwestionował zasadność dalszego utrzymywania ZSRR.[34] W przypadku Związku Radzieckiego można dostrzec, że jego upadek stanowił właściwie zaawansowany proces regionalizacji i nacjonalizacji, w którym to regionalne elity, a konkretniej przywódcy republik dążyli do separacji do władzy centralnej, przekształcając republiki związkowe w „księstwa udzielne”. Jednocześnie procesy te pobudziły także ruchy narodowościowe wewnątrz Rosji. 

W kwietniu 1990 r. Rada Najwyższa ZSRR (ros. Верховный Совет СССР) przyjęła ustawę dotyczącą zrównania praw republik autonomicznych z republikami związkowymi (ros. Об основах экономических отношений Союза ССР, союзных и автономных республик)[35]. Przykładem regionu który mógłby stać się Republiką Związkową była Tatarska Autonomiczna Republiki Radzieckiej, w której to lokalni działacze partyjni powoływali się że mimo bycia republiką autonomiczną wewnątrz Rosji, Tatarstan posiada większą gospodarkę i ludność niż Estonia, będąca Republiką Związkowa. Mimo iż proces zmiany statusu administracyjnego Tatarstanu wewnątrz „odnowionego” Związku zatrzymał rozpad ZSRR, to spór o status regionu oraz jego relacji z centrum przeniósł się na kanwę powstającej Federacji Rosyjskiej, czego najjaskrawszym przykładem było ustanowienie konstytucji republiki w 1992 r., która określała status Republiki Tatarstanu jako suwerennego państwa, a nie jako republiki składowej Rosji. Podobne tendencję widoczne były w Baszkirii czy na Kaukazie Północnym.

W przypadku rozpadu Związku Radzieckiego, jak i upadku caratu widoczne są pewne zbieżności. Wraz ze słabnięciem władzy centralnej, dochodziło do coraz większy napięć na linii regiony-centrum, gdzie tendencje separatystyczne lub narodowo-wyzwoleńcze najbardziej widoczne były na nierosyjskich rubieżach imperium. Można zauważyć że obecna Federacja Rosyjska w ciągu dwóch dekad wprowadziła do swojego prawodawstwa poszczególne mechanizmy, mające na celu uniemożliwienie zwiększenia tendencji suwerenistycznych. Tym samym można pokusić się o wniosek iż wśród obecnie rządzącej Rosją elity zakorzeniona jest obawa o ewentualny rozpad Rosji, w przypadku utraty legitymizacji przez władzę, szczególnie w kontekście elit regionalnych. Jednocześnie nie należy w całości przenosić sytuacji Związku Radzieckiego, na kontekst dzisiejszej Federacji Rosyjskiej. Republiki Związkowe ZSRR posiadały wszelkie walory ekonomiczne, jak również ludnościowe do funkcjonowania jako niezależne państwa, również nomenklatura republik była zdecydowanie bardziej niezależna od Moskwy, a wśród ludności republik widoczne były tendencje niepodległościowe. O podobnych warunkach bardzo trudno mówić w przypadku współczesnych podmiotów Federacji Rosyjskiej, będących całkowicie zależnymi w sferze finansowej, jak również politycznej od Kremla.

Bibliografia

Publikacje, artykuły naukowe, monografie i akty prawne

  • A. Bosiacki, Samodzierżawie a konstytucjonalizm. Dylematy kształtowania rosyjskiego konstytucjonalizmu w latach 1905–1917, Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem 34, nr.1
  • J. Potulski, Idea i Praktyka Federalizmu w Rosji, Toruń 2004
  • L. Bazylow, Dzieje Rosji. 1801-1917, Warszawa 1991
  • M. Sadłowski, Między Mikołajem II a Leninem. Państwowość rosyjska i jej koncepcje w czasie rewolucji lutowej 1917 roku, Kraków 2021
  • R. Pipes, Rewolucja Rosyjska, Warszawa 2005
  • R. Pipes, Rosja Bolszewików, Warszawa 2005
  • R. Pipes, Rosja Carów, Warszawa 2005
  • T. Wieciech, Konstytucyjna zasada federalizmu we współczesnych ustrojach państwowych, Politeja 3(21)/2012
  • В. Штепа, Возможна ли Россия после империи?, Tallin 2019
  • Национальный вопрос В программных документах Политических партий, Организаций и движений россии. Начало xx в. Tomsk 2016
  • Цивилизационнокультурные аспекты взаимоотношений России и народов Центральной Азии в начале хх столетия, Moskwa 2015

Źródła internetowe

[1] On the All-Russian Census of Population, Federal State Statisitcs Service, https://eng.rosstat.gov.ru/folder/11700 (dostęp 1.03.2025)

 

[3] J. Potulski, Idea i Praktyka Federalizmu w Rosji, Toruń 2004, s.14.

[4] T. Wieciech, Konstytucyjna zasada federalizmu we współczesnych ustrojach państwowych, Politeja 3(21)/2012  s. 271.

[5]M. Chuman, The Rise and Fall of Power-Sharing Treaties Between Center and Regions in Post-Soviet Russia, s.135.

https://web.archive.org/web/20160902160423/https://www.gwu.edu/~ieresgwu/assets/docs/demokratizatsiya%20archive/GWASHU_DEMO_19_2/L7H017206G216817/L7H017206G216817.pdf (dostęp 13.02.2025)

[6] B. Guido, Putin opponent Mikhail Khodorkovsky is planning for a change of guard in the Kremlin, “Swissinfo”, 11.02.2023.
https://www.swissinfo.ch/eng/business/putin-opponent-mikhail-khodorkovsky-is-planning-for-a-change-of-guard-in-the-kremlin/48278272(dostęp 16.02.2025)

[7] M. Ходорковский, Новая Россия, или Гардарика. Десять политических заповедей России XXI века
https://gardarika-book.org/ (dostęp 16.02.2025)

[8] X. Cидоров, Навальный и Ходорковский о федерализме и национальном вопросе, Radio Svoboda, 6.01.2021,https://www.idelreal.org/a/31035921.html (dostęp 16.02.2025)

[9] J. Potulski, Idea i Praktyka…s.32-33.

[10] L. Bazylow, Dzieje Rosji. 1801-1917, Warszawa 1991, s. 22.

[11] R. Pipes, Rosja Carów, Warszawa 2005, s. 24-25.

[12]A. Bosiacki, Samodzierżawie a konstytucjonalizm. Dylematy kształtowania rosyjskiego konstytucjonalizmu w latach 1905–1917, Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem 34, nr 1 s. 21.

[13] Национальный вопрос В программных документах Политических партий, Организаций и движений россии. Начало xx в. Tomsk 2016, s.6.

[14] M. Sadłowski, Między Mikołajem II a Leninem. Państwowość rosyjska i jej koncepcje w czasie rewolucji lutowej 1917 roku, Kraków 2021 s.340-349.

[15] R. Pipes, Rosja Carów….s.200.

[16] J. Potulski, Idea i Praktyka…s.37.

[17] R. Pipes, Rosja Carów….s.208.

[18] Ibidem s.235.

[19] Ibidem s.239.

[20] Цивилизационнокультурные аспекты взаимоотношений России и народов Центральной Азии в начале хх столетия, Moskwa 2015 s.14-17.

[21]J. Potulski, Idea i Praktyka…s.34-36.

[22] M. Sadłowski, Między Mikołajem II…s.363-364.

[23] Ibidem s.365-368.

[24] R. Pipes, Rosja Bolszewików, Warszawa 2005, s.161.

[25] Warto zaznaczyć że w przypadku samego terytorium Rosji, już od lipca 1918 r. możemy mówić o Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republice Radzieckiej (ros. Российская Социалистическая Федеративная Советская Республика), powstałej na mocy konstytucji z 1918 r.  Конституция (Основной Закон) Российской Социалистической Федеративной Советской Республики (принята V Всероссийским Съездом Советов в заседании от 10 июля 1918 г.) (прекратила действие), “Конституция РФ”, https://constitution.garant.ru/history/ussr-rsfsr/1918/ (dostęp 26.02.2025)

[26] J. Potulski, Idea i Praktyka…s.40-42.

[27] Конституция (Основной Закон) Союза Советских Социалистических Республик (утверждена II Съездом Советов Союза ССР от 31 января 1924 г.) (с изменениями и дополнениями) (прекратила действие), “Конституция РФ“, https://constitution.garant.ru/history/ussr-rsfsr/1924/red_1924/185480/chapter/5ac206a89ea76855804609cd950fcaf7/ (dostęp 28.02.2025)

[28] И. В. Бахлов. Политико-правовая конструкция советской федерации, https://regionsar.ru/ru/node/13 (dostęp 1.03.2025)

[29] А. Захаров, Федерализм и распад СССР, Выступление на конференции «25 лет без СССР»
https://www.gorby.ru/userfiles/06__raspad_sssr_zaharov.pdf (dostęp 1.03.2025)

[30] B. Jundo-Kaliszewska, T.Lachowski, Odzyskanie niepodległości przez państwa bałtyckie w świetle procesu rozpadu ZSRS oraz następcze rozliczenie okresu sowieckiej okupacji. Wybrane aspekty natury prawnej i politycznej, https://wladzasadzenia.pl/2021/20/odzyskanie-niepodleglosci-przez-panstwa-baltyckie-w-swietle-procesu-rozpadu-zsrs-oraz-nastepcze-rozliczenie-okresu-sowieckiej-okupacji.pdf (dostęp 1.03.2025)

[31] Формула распада: 25 лет назад советские граждане на референдуме решали судьбу СССР, „TASS”, https://tass.ru/spec/ussr-referendum (dostęp 1.03.2025)

[32] Проект Союзного договора. 1991 г,  „Музей истории российских реформ имиении И.П Столыпина”, http://museumreforms.ru/node/14039 (dostęp 5.03.2025)

[33] В. Штепа, Возможна ли Россия после империи?, Tallin 2019, s.27.

[34] J. Potulski, Idea i Praktyka…s.52.

[35] В. Штепа, Возможна ли Россия.., s.31-32.

Popularne

Federalizm, czy „psuedofederalizm” ? Rola federalizmu w rosyjskiej państwowości. Część Pierwsza: Źródła i historia federalizmu rosyjskiego
Zapraszamy na praktyki
Podsumowanie roku 2024 w Rosji. Kilka uwag analitycznych
Rosyjska kultura masowa od 2022 roku