KULTURA NA OKUPOWANYCH TERENACH UKRAINY – 2025 ROK
- W dniu 11 września 2024 roku Rosja przyjęła nową strategię państwowej polityki kulturalnej. Według tego aktu priorytetem Federacji Rosyjskiej będzie działalność na zajętych (okupowanych) częściach obwodów donieckiego, ługańskiego, zaporoskiego i chersońskiego.
- Celem rosyjskiej władzy na 2025 rok jest jak najlepsze przygotowanie wszystkich regionów w kraju do obchodów Wielkiej Wojny Ojczyźnianej. Dzieje się tak również na okupowanych terenach Ukrainy, ale głównie w miejscach zajętych jeszcze w 2014 roku (Donbas, Ługańsk, Krym).
- W tzw. Noworosji funkcjonuje obecnie 77 muzeów wspieranych przez Ministerstwo Kultury Federacji Rosyjskiej. Minister Olga Lubimowa stwierdziła, że do 2030 roku planowany jest znaczny rozwój i rozbudowa tych placówek.
- Rosja nie zabrania Tatarom Krymskim kultywowania swoich tradycji, jednak musi to się odbywać pod ścisłą kontrolą i w ramach uznania Krymu jako rosyjskie terytorium państwowe. Przykładowo: liczba osób uczących się w szkołach języka tatarskiego wzrosła pięciokrotnie w porównaniu z sytuacją sprzed 2014 roku, a na półwyspie istnieje wiele placówek zajmujących się tradycjami tej mniejszości. Zarazem jednak około 2/3 wszystkich więźniów politycznych na Krymie stanowią właśnie Tatarzy.
- Wiele muzeów na terenach okupowanych po 2022 roku zostało okradzionych ze swoich zbiorów, a eksponaty wywieziono do placówek m.in. w Petersburgu czy Moskwie.
Obecnie około 20 procent terenów należących do Ukrainy jest okupowana przez Rosję. Jest to Krym oraz większość obszarów następujących obwodów: ługańskiego, donieckiego, zaporoskiego oraz chersońskiego. Biorąc pod uwagę aktualny stan rozmów pokojowych, głównie między USA a Rosją, na razie jest coraz mniejsze prawdopodobieństwo odzyskania ich przez Ukrainę.
Władza rosyjska podejmuje więc działania, aby na okupowanych terenach nastąpił proces zjednoczenia i tym samym unifikacji z resztą kraju. Są to przede wszystkim kwestie administracyjne, prawne czy finansowo-ekonomiczne. Warto jednak pamiętać, iż kraj rządzony przez Władimira Putina nie zapomina również o działaniach w sferze kultury na okupowanych terenach Ukrainy. Prezydent Rosji jeszcze w 2014 roku, gdy Rosja anektowała Krym wypowiedział takie słowa:
„Wszystko na Krymie mówi o naszej wspólnej historii i dumie (…) W ludzkich sercach i umysłach Krym zawsze był integralną częścią Rosji. To mocne przekonanie, oparte na prawdzie i sprawiedliwości, było niezachwiane i przekazywane z pokolenia na pokolenie”[1].
Podobne wypowiedzi różnych rosyjskich polityków rosyjskich pojawiały się w ostatnich 10 latach. Intensyfikacja ich nastąpiła po pełnoskalowej agresji na Ukrainę. Artykuł porusza kilka wątków dotyczących polityki kulturalnej Rosji na okupowanych przez nią terenach ukraińskich, zwracając szczególną uwagę na sytuację z ostatnich trzech lat.
Okupowane obwody Ukrainy w polityce kulturalnej Rosji
Władza na Kremlu doskonale zdaje sobie sprawę, że dzięki rusyfikacji w przyszłości będzie im łatwiej rządzić na zajętych terytoriach Ukrainy, stąd też podejmują działania w sferze kultury. Zintensyfikowały się one szczególnie w ostatnim roku. W dniu 11 września 2024 Rosja przyjęła nową strategię państwowej polityki kulturalnej. Według tego dekretu priorytetem będzie działalność na zajętych częściach obwodów donieckiego, ługańskiego, zaporoskiego i chersońskiego[2]. Celem jest pełna integracja tych terenów z Federacją Rosyjską w jak największym stopniu do 2030 roku. Za zadanie odpowiedzialne ma być głównie Ministerstwo Kultury.
Natomiast w dniu 5 listopada 2024 roku Władimir Putin zaproponował, żeby na okupowanych przez Rosję obwodach chersońskim, zaporoskim i Donbasie stworzyć centra popularyzujące język rosyjski oraz dzieła rosyjskich pisarzy. Książki miałyby znajdować się w bibliotekach publicznych tych regionów[3]. Możemy zauważyć, że w tej sprawie podjęto już aktywne działania. W tym kontekście w kwietniu bieżącego roku Minister Kultury Olga Lubimowa stwierdziła, że celem prowadzonego przez niej resortu jest w obecnej chwili rozwinięcie sieci bibliotek na „Donbasie i innych częściach Noworosji”. Do 2030 roku ma powstać około 70 takich placówek, które będą wyposażone w ponad milion książek w języku rosyjskim[4]. Warto dodać, że według niej Lubimowej od lat 80. XX wieku biblioteki nie otrzymały nowego wyposażenia[5]. Miało to być celowe działanie Ukrainy, mające na celu wyeliminowanie z tych regionów języka rosyjskiego.
Należy zauważyć, że na terenie obwodów ługańskiego, chersońskiego, donieckiego czy zaporoskiego, które są okupowane przez Rosję władza stawia również na rozwój sektora filmowego. Powstają specjalne szkoły uczące przyszłych aktorów czy reżyserów, a w tych regionach funkcjonuje ponadto już 65 kin. Ich liczba w najbliższych latach ma ulegać zwiększeniu. Mieszkańcy mają możliwość oglądania w nich największych hitów filmowych, właściwych dla kultury i propagandy Federacji Rosyjskiej, a dzieci uczestniczą w specjalnie organizowanych na nich warsztatach[6].
Powyżej wymieniono tylko część przykładów z ostatniego roku, które dość dobrze obrazują stosunek władzy na Kremlu do kultury na okupowanych terenach Ukrainy. W mojej ocenie do 2024 roku nie podejmowano aż tylu systematycznych działań w tej kwestii. Mogło to wynikać z założenia, iż aktualnie, zwłaszcza pod fiasku ukraińskiej kontrofensywy/ofensywy z połowy 2023 r., politycy rosyjscy uznali, że te tereny w obecnej sytuacji na pewno nie zostaną odzyskane przez Ukrainę. Postanowiono więc przyśpieszyć proces, który faktycznie określiłbym mianem rusyfikacji.
W ramach tych procesów nie wszystkie działania, które podejmuje władza Federacji Rosyjskiej jest toporną propagandą. Rosja stara się poprzez kulturę stać się „atrakcyjną” dla mieszkańców okupowanych regionów. Przez kulturę budują oni soft power na zajętych obwodach, przez co część mieszkańców, która do tej pory była nieprzychylnie nastawiona do nowej władzy, może po pewnym czasie zaakceptować jej obecność.[7]
Należy odnotować również fakt, że wiele wydarzeń kulturalnych już od 2014 roku odbywa się na Krymie. W mojej ocenie według polityków terytorium półwyspu jest najlepiej zrusyfikowane. Na Krymie w ostatnich latach organizowano m.in. Koktebel Jazz Party[8], czyli festiwale promujące język rosyjski i tamtejszą kulturę, liczne pokazy filmowe czy koncerty muzyki elektronicznej[9]. Możemy więc zauważyć, że w tym regionie odbywało się najwięcej rozrywkowych wydarzeń. Warto dodać, że na terenie półwyspu od lat funkcjonuje również spora liczba muzeów. Brak wymienienia Krymu w strategicznym dokumencie oznacza, że obecnie celem rządzących jest skupienie się na reszcie zajętych terenów. Zarazem trzeba stwierdzić, iż nadal w tym okupowanym regionie będzie wspierana kultura na wielu płaszczyznach.
Zdaniem Ministerstwa Spraw Zagranicznych Ukrainy działania te pokazują, że Kreml prowadzi politykę rusyfikacji na okupowanych terytoriach. Stwierdzono, że taka aktywność Rosji narusza postanowienia Konwencji Genewskiej, gdyż ludność ukraińska w obwodach zajętych przez Moskwę nie może swobodnie mówić we własnym języku czy kultywować swoich tradycji. MSZ Ukrainy w komunikacie dodało, iż Rosja w ten sposób nie przestrzega humanitarnych zasad traktowania grupy narodowej, dążąc do jej wyeliminowania w tych obwodach[10].
Odbudowa zniszczonych podczas wojny placówek kultury celem Rosji w najbliższych latach
Wspomniany wyżej dekret z dnia 11 września 2024 roku poświęca również sporo uwagi zniszczeniom muzeów oraz innych jednostek kulturalnych na zajętych przez Rosję obwodach w trakcie wojny. Jako winnych tej sytuacji wskazuje się jedynie stronę ukraińską, mimo ewidentnych dowodów, że większość zniszczeń dokonała Rosja.
W dekrecie znajduje się następujący fragment o tej kwestii:
„Od początku specjalnej operacji wojskowej wojska ukraińskie spowodowały poważne uszkodzenia kultowych instytucji kultury, unikalnych zabytków historycznych i architektonicznych oraz miejsc kultu religijnego. Wśród nich znajdują się budynki Donieckiego Państwowego Akademickiego Teatru Muzyczno-Dramatycznego, Donieckiej Państwowej Filharmonii Akademickiej, Donieckiego Republikańskiego Muzeum Sztuki Naukowej, Mariupolskiego Teatru Dramatycznego, Donieckiego Teatru Opery i Baletu, Ługańskiego Muzeum Krajoznawczego i wielu innych”[11].
Najbardziej znanym budynkiem, który został zniszczony w trakcie działań wojennych jest Teatr Dramatyczny w Mariupolu. W 2022 roku, kiedy Rosjanie atakowali to miasto w budynku obiektu kultury przebywało nawet do tysiąca osób. Teatr po nalocie rakietowym z 16 marca 2022 r. został jednak doszczętnie zniszczony, a według Associated Press w wyniku tego ataku mogło zginąć ponad 600 Ukraińców[12].
Obecnie Teatr Dramatyczny w Mariupolu jest odbudowywany, a zakończenie prac planowane jest na ostatni miesiąc 2025 roku. Obiekt zyska nieco inny wygląd, a od 2027 roku pracować w nim ma profesjonalny zespół artystów. W jego odbudowie bierze udział wiele firm z innych okupowanych terenów Ukrainy[13]. Jednym z celów Rosjan jest pokazanie, że został on zniszczony przez siły zbrojne Ukrainy. Propagowany jest przekaz, że gdyby nie działania Rosji, to mieszkańcy Mariupola nie mieliby dostępu do kultury wysokiej na terenie miasta.
Muzea i inne placówki kultury na okupowanych terenach Ukrainy.
Minister Kultury FR Lubimowa w kwietniu br. stwierdziła, że na okupowanych terenach Ukrainy w najbliższym czasie powstanie kilka nowych placówek. Przykładowo będzie to Muzeum Kozaków w Ługańsku czy Muzeum Teatru w Debalcewie. Z jej słów wynika, że wsparcie od państwa otrzymuje obecnie 7 muzeów w obwodach ługańskim, donieckim, zaporoskim i chersońskim[14]. Do końca 2025 roku w każdym z nich ma powstać również centrum edukacji dla młodzieży, w której dzieci będą miały wykłady na temat historii Rosji i jej dorobku kulturowego. To pokazuje, że celem władzy na Kremlu jest indoktrynacja dzieci z okupowanych terenów – będą one nauczane jedynej słusznej narracji, zgodnej z linią polityczną władzy[15].
Wsparcie otrzymują również placówki na Krymie. Tak jak wcześniej wspominałem, są one traktowane inaczej niż w czterech pozostałych obwodach okupowanych przez Rosję. Najwięcej pieniędzy dostało Muzeum Puszkina w Jałcie (dzielnica Gurzuf). Łącznie wyniosło ono ponad 600 milionów rubli z budżetu państwa, a prace nad jego rozbudową zostaną zakończone pod koniec 2026 roku[16]. Obiekt ma stać się ważnym obiektem kulturalnym na półwyspie, który będzie promował rosyjskie narracje na temat kultury i historii.
Warto zauważyć, że niektóre muzea, które powstały jeszcze przed ich okupacją przez Rosję, zostały okradzione ze swoich eksponatów. Zostały one wywiezione do głównie do Moskwy i Petersburga, ale także na półwysep krymski. Przykładowo muzeum znajdującym się na terenie Chersonezu Taurydzkiego (Krym) w 2023 roku otwarto nowe wystawy. Znalazły się na nich artefakty z epoki kamienia, które do tej pory można było podziwiać w okupowanej przez Rosję części obwodu zaporoskiego[17].
Wiele osób takie działania określa zbrodniami wojennymi, gdyż ich zdaniem Rosjanie chcą w ten sposób zniszczyć ducha narodu ukraińskiego. Przywłaszczenia eksponatów z terenów okupowanych są dość częstym zjawiskiem, który będzie się jedynie nasilał. Tematy „nowych regionów” są bowiem poruszane na terenie całej Rosji. Dwa lata temu w Państwowym Centralnym Muzeum Historii Współczesnej Rosji w Moskwie pojawiła się wystawa poświęcona okupowanemu Donbasowi i jego roli w historii Rosji, gdzie znalazły się również eksponaty dotychczas będące . To celowe działanie, mające na celu ukazanie w innych częściach kraju tego, że
Wielka Wojna Ojczyźniana na okupowanych terenach Ukrainy. Główny temat wystaw muzealnych w 2025 roku.
Na okupowanych terenach Ukrainy hucznie obchodzona jest w tym roku 80 rocznica zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej[18]. Rosja od dłuższego czasu przygotowuje się do tego wydarzenia, gdyż władze chcą podkreślić rolę zwycięstwa nad nazistowskimi Niemcami również w budowaniu tożsamości narodu. Teraz kontekst 80 rocznicy ma podwójne znaczenie – niektóre osoby w Rosji porównują walki toczone w trakcie II Wojny Światowej do tego, co się dzieje obecnie na Ukrainie. Akapit zaprezentuje kilka przykładów tego, jak lokalne władze starają się z wykorzystaniem kultury podtrzymać pamięć o tym wydarzeniu.
Na Donbasie zaplanowano ogólnie 26 różnych wydarzeń związanych z rocznicą zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej[19]. Głównie będą to spektakle teatralne czy koncerty. W Donieckim Muzeum Krajoznawczym ponadto odbędzie się Międzynarodowa Konferencja Naukowa “Wojna. Zwycięstwo. Pamięć”, a w Donieckim Muzeum Sztuki organizowany jest konkurs na najlepsze pocztówki (temat tego przedsięwzięcia – “Nasz Dzielny Donbas”). Warte jest podkreślenia to, że poza weteranami walk sprzed 80 lat na wydarzenia są zapraszani również żołnierze biorący udział w wojnie na Ukrainie, określanej przez Rosjan „specjalną operacją wojskową”.
W obwodzie donieckim ponadto w niektórych miastach powstały specjalne wystawy dotyczące losów II Wojny Światowej oraz żołnierzy Armii Radzieckiej. Są one finansowane z budżetu Ministerstwa Kultury Federacji Rosyjskiej oraz władz lokalnych[20]. Na nich możemy zobaczyć fotografie z tego okresu przedstawiające przede wszystkim żołnierzy, a także reprodukcje obrazów dotyczących Wielkiej Wojny Ojczyźnianej z takich miejsc m.in. jak Muzeum Rosyjskie, Galeria Trietiakowska czy Muzeum Zwycięstwa. Wystawy mogą podziwiać przykładowo mieszkańcy Nowoazowska.
W Ługańskiej Akademii Kultury i Sztuki im. Mychajła Matusowskiego otwarto natomiast wystawę patriotycznych plakatów “Mali Bohaterowie Wielkiej Wojny” o dzieciach Wielkiej Wojny Ojczyźnianej. Autorzy zwracają uwagę, że są na niej wystawiane prace studentów, którzy w ten sposób uczą pamięć najmłodszych poległych ponad 80 lat temu[21]. To nie jedyna tego typu wystawa – w Ługańskim Muzeum Krajoznawczym mieszkańcy mogą podziwiać wystawę “Wzdłuż wojennych szlaków. Wzdłuż dróg zwycięstwa” została otwarta w przeddzień 80. rocznicy zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej[22]. Podobnie jak na Donbasie, odbywać się będą w tym obwodzie również liczne koncerty czy przedstawienia teatralne.
Wystawy różnego typu dotyczące II wojny światowej będą również widoczne na Krymie. To tu spodziewam się najbardziej hucznych obchodów zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej. Jednym z celów lokalnej władzy jest odnowienie pomników bohaterów wydarzeń sprzed 80 lat[23]. Na półwyspie jest wiele muzeów nawiązujących również do II wojny światowej. Warto dodać, że na Krymie znajdują się dwa miasta-bohaterowie Związku Radzieckiego – Kercz i Sewastopol. W drugiej z wymienionych miejscowości znajduje się też historyczna siedziba Floty Czarnomorskiej.
Pamięć o wydarzeniach sprzed 80 lat, czyli o tzw. Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej, stała się w Rosją jedną z podstaw ideologii putinowskiej władzy. W związku z tym dbają one o to, aby w całym kraju i na okupowanych terenach Ukrainy nie pojawiła się narracja, która nie jest prowadzona zgodnie z oficjalnie przyjętą polityką pamięci co do okresu 1939/1941-1945. Stąd też wszystkie działania realizowane z okazji świętowania tzw. Dnia Zwycięstwa są koordynowane przez władze lokalne, pod kontrolą władzy centralnej.
Pamiętajmy jednak, że najważniejsze w świętowaniu zakończenia II Wojny Światowej będą pochody 9 maja (również w formie tzw. Nieśmiertelnego Pułku). Największe z nich odbędą się oczywiście w Moskwie na Placu Czerwonym, ale także w poszczególnych miastach i miasteczkach na okupowanych terenach. Największe odbędą się oczywiście w Sewastopolu – „mieście-bohaterze”, który jest także siedzibą Floty Czarnomorskiej, czyli dumy Federacji Rosyjskiej.
Sytuacja Tatarów na Krymie. Czy mogą oni podtrzymywać tradycje i prezentować własną kulturę?
We wcześniejszej części artykułu wskazałem, że władze rosyjskie starają się wyeliminować z okupowanych terenów tożsamość ukraińską. Na Krymie znajduje się także pewna mniejszość, która również nie może w pełni kultywować, prezentować swojej kultury – to Tatarzy Krymscy. Jedna z analiz na stronie Ośrodka Studiów Wschodnich (OSW) z 2021 roku pokazuje, że zakazano im przywoływania niektórych wydarzeń historycznych. Chodzi głównie o represje stosowane wobec Tatarów za czasów ZSRR, a dokładniej o ich deportacje z Krymu w 1944 roku[24]. Osoby przypominające tą tragedie były nawet w niektórych przypadkach porywane bądź zamykane w więzieniach. Inny powodem było branie udziału w inicjatywach, które nie są kontrolowane w żadnym wypadku przez władze krajowe lub lokalne[25].
Działania wyżej wymienione mają jasny cel – wyeliminować wszelkie postawy antyrosyjskie wśród tej mniejszości. Według gazety „Kiyv Independent” aż 202 Tatarów krymskich zostało uwięzionych lub było w inny sposób prześladowanych, co stanowi 2/3 wszystkich więźniów politycznych na półwyspie. Większość z nich oskarżono o działania o charakterze terrorystycznym[26].
Mimo to należy zauważyć, że kultura tatarska (oczywiście, reprezentowana publicznie w sposób zgodny z ideologią i polityką Kremla) może być podtrzymywana na Krymie. Kreml nie dąży bowiem do całkowitego wyeliminowania dorobku Tatarów i ogólnie, pozbawienia ich unikalnej tożsamości. Na terenie półwyspu funkcjonuje m.in. Muzeum Dziedzictwa Kulturowego i Historycznego Tatarów Krymskich w Symferopolu, w którym lokalni mieszkańcy mogą bliżej zapoznać się z ich kuchnią, ubiorem, zwyczajami czy historią. Inne placówki zajmujące się kulturą tej mniejszości znajdują się w wielu miastach na Krymie.
Warto dodać, że język tatarski po 2014 roku stał się jednym z języków urzędowych na Krymie. Ta zmiana ma na celu ukazanie, że Rosja przestrzega praw tejże mniejszości. Języka tatarskiego w szkołach uczyło się bądź pobierało jego naukę ok. 24 tys. dzieci – to wynik 5 razy wyższy niż przed 2014 rokiem[27]. Wszystko to jednak wpisuje się w politykę budowy obrazu Rosji jako wielonarodowego, tolerancyjnego imperium.
Wnioski
Działania Rosji w dłuższej perspektywie doprowadzą do praktycznie całkowitego wykluczenia kultury ukraińskiej z pięciu okupowanych regionów. Dekret z września ubiegłego roku pokazuje, że polityka kulturalna na tych obwodach jest jedną z najlepszych metod integracji z resztą kraju. Ma być ona w pełni zgodna z imperialną oraz mocarstwową wizją Kremla. Dużo w muzeach podejmuje się tematów Wielkiej Wojny Ojczyźnianej i czasów Związku Radzieckiego, często próbując w nieoczywisty sposób uczynić Rosję atrakcyjną pod względem kultury i przekonać mieszkańców do kreowanej przez władzę wersji wydarzeń historycznych. Ukraińcy, którzy pozostali na tych terenach w zasadzie nie mają możliwości nauki we własnym języku i podtrzymywania własnych tradycji. Dodatkowo Ministerstwo Kultury FR dużą uwagę poświęca indoktrynacji dzieci zamieszkujących wyżej wymienione regiony.
W obecnej chwili możemy zauważyć, że władza na Kremlu za najlepiej zrusyfikowany region uznaje Krym. Półwysep w mojej ocenie jest prezentowany jako w pełni zintegrowany z resztą kraju region, na którym w największym stopniu wyeliminowano wpływy ukraińskie. Opisując sytuację na Krymie nie można pominąć losów Tatarów, którzy mimo posiadania wielu obiektów kulturalnych nie mogą swobodnie wyrażać się o wywózkach z 1944 roku, a za udział w przeróżnych inicjatywach czy organizacjach będących poza kontrolą władz rosyjskich mogą nawet trafić do więzienia.
Dorobek kulturowy, który znajdował się na okupowanych terenach Ukrainy został zawłaszczony przez Rosję. Ministerstwo Kultury wspiera obecnie 77 placówek muzealnych, a także przeznacza środki na odbudowę zniszczonych w trakcie wojny obiektów. Władimir Putin w kilku wypowiedziach podkreślał, że celem jest zrusyfikowanie jak największej liczby mieszkańców tych terenów, a może ono nastąpić właśnie z wykorzystaniem dorobku kulturowego.
Prezydent Zełenski oraz MSZ Ukrainy wielokrotnie zwracali uwagę na to, iż działania Rosji są aktywnościami wypełniającymi znamiona łamania praw człowieka. Niektórzy takie działania nazywają nawet zbrodniami wojennymi. Biorąc pod uwagę aktualny stan rozmów pokojowych (na 26.04.2025 r.) jest coraz mniejsza szansa na odzyskanie przez Ukrainę kontroli nad tymi terenami. W perspektywie najbliższych lat tereny te najprawdopodobniej staną się w jeszcze większym stopniu zrusyfikowane, a podtrzymywanie tradycji ukraińskich stanie się marginalnym zjawiskiem. Należy założyć, że właśnie takie argumenty i narracje strona rosyjska przedstawiała i przedstawia stronie amerykańskiej w czasie negocjacji pokojowych, które zostały oficjalnie rozpoczęte w styczniu br. w związku z objęciem urzędu prezydenta USA przez Donalda Trumpa. W ramach tego procesu Rosjanie chcą wykazać, że zajęte przez nich terytoria Ukrainy stanowią nie tylko „historyczne rosyjskie terytorium”, ale obszar na którym i dzisiaj dominuje oraz rozkwita język oraz kultura rosyjska.
Źródła:
[1] Excerpts from Putin’s speech on Crimea, https://apnews.com/general-news-international-news-021eeb6aa556411680a028844d970dfe (dostęp: 22.04.2025 r.)
[2] Распоряжение Правительства Российской Федерации от 11 сентября 2024 г. № 2501-р О Стратегии государственной культурной политики на период до 2030 г., https://www.garant.ru/products/ipo/prime/doc/410284259/?ysclid=m9y1qx9p8394407492 (dostęp: 22.04.2025 r.)
[3] I. Balachuk, Putin decides to “popularise” Russian language and literature in Ukraine’s occupied territories, https://www.pravda.com.ua/eng/news/2024/11/5/7483042/ (dostęp: 02.05.2025 r.)
[4] https://lug-info.ru/news/ljubimova-dolozhila-putinu-o-razvitii-muzeev-i-bibliotek-v-donbasse-i-novorossii/ (dostęp: 02.05.2025 r.)
[5] Wypowiedź miała na celu podkreślenia, iż Ukraina po uzyskaniu niepodległości nie dbała o biblioteki i inne miejsca kultury.
[6] https://lug-info.ru/news/bolee-60-kinoteatrov-budut-rabotat-v-donbasse-i-novorossii-k-koncu-goda-/
[7] J. Nye, Soft Power. Jak osiągnąć sukces w polityce światowej, Warszawa 2007, s. 34.
[8] International Jazz Festival to Start in Crimea’s Koktebel on Friday, https://sputnikglobe.com/20180824/crimea-jazz-festival-1067432397.html (dostęp: 2.05.2025 r.)
[9] Какие фестивали пройдут в Крыму в 2023 году, https://ruinformer.com/page/kakie-festivali-projdut-v-krymu-v-2023-godu?ysclid=ma86l8apim541040751 (dostęp: 2.05.2025 r.)
[10] O Rozgon, The policy of Russification of Ukrainians: MFA reacts to Russia’s new “strategy of cultural state policy”, https://unn.ua/en/news/the-policy-of-russification-of-ukrainians-mfa-reacts-to-russias-new-strategy-of-cultural-state-policy (dostęp: 03.05.2025 r.)
[11] Распоряжение Правительства Российской Федерации от 11 сентября 2024 г. № 2501-р О Стратегии государственной культурной политики на период до 2030 г., https://www.garant.ru/products/ipo/prime/doc/410284259/?ysclid=m9y1qx9p8394407492 (dostęp: 22.04.2025 r.)
[12] L. Hinnant, AP evidence points to 600 dead in Mariupol theater airstrike, https://apnews.com/article/russia-ukraine-war-mariupol-theater-c321a196fbd568899841b506afcac7a1?utm_source=chatgpt.com
[13] А. Иванов, Возрождение из руин: К концу 2025 года Мариупольский драмтеатр откроется после масштабной реконструкции, https://www.donetsk.kp.ru/daily/27665/5053871/?ysclid=m9riej4tv365233214 (dostęp: 23.04.2025 r.)
[14]Любимова доложила Путину о развитии музеев и библиотек в Донбассе и Новороссии, https://lug-info.ru/news/ljubimova-dolozhila-putinu-o-razvitii-muzeev-i-bibliotek-v-donbasse-i-novorossii/ (dostęp: 03.05.2025 r)
[15] Ольга Любимова рассказала, как музеи новых регионов работают с детьми, https://www.cultmanager.ru/news/15391-olga-lyubimova-rasskazala-kak-muzei-novyh-regionov-rabotayut-s-detmi (dostęp:23.04.2025 r.)
[16] The Russian Government will allocate 318 million rubles for the development of the Pushkin Museum in Gurzuf, https://news-pravda.com/russia/2024/06/05/556858.html (dostęp: 22.02.2025 r.)
[17] N.Berg, R. Coalson, ‘Cultural Expropriation’: Russia Steps Up Seizures Of Artifacts In Occupied Ukraine, https://www.rferl.org/a/russia-ukraine-cultural-appropriation-artifacts-looted-war/32657653.html (dostęp: 23.04.2025 r.)
[18] Tak określane jest zakończenie II wojny światowej przez Rosjan, stąd też będę go używał w artykule.
[19] Мероприятия, приуроченные 80-летию Великой Победы , https://culture-dnr.ru/80-let-velikoj-pobedy/80-let-velikoj-pobedy/4663-meropriyatiya-priurochennye-80-letiyu-velikoj-pobedy (dostęp:24.04.2025 r.)
[20] М. Образцова, В Новоазовске открылась уникальная выставка под открытым небом (0+), https://www.mk-donbass.ru/culture/2025/04/24/v-novoazovske-otkrylas-unikalnaya-vystavka-pod-otkrytym-nebom-0.html (dostęp: 22.04.2024 r.)
[21] Выставка патриотического плаката открылась в Луганске к 80-летию Победы, https://lug-info.ru/news/vystavka-patrioticheskogo-plakata-otkrylas-v-luganske-k-80-letiju-pobedy/ (dostęp: 24.04.2025 t.)
[22] Выставка «Дорогами войны. Дорогами Победы» открылась в Луганске, https://lug-info.ru/news/vystavka-dorogami-vojny.-dorogami-pobedy-otkrylas-v-luganske/ (dostęp: 24.04.2025 r.)
[23] Mikhail Razvozhaev: We continue to put the monuments of the Great Patriotic War in Sevastopol in order, https://news-pravda.com/world/2025/04/02/1200644.html?ysclid=m9y4l4zpow450003115 (dostęp: 26.04.2025 r.)
[24] Podczas deportacji przyjmuje się, że zginęło ok. 200 tys. Tatarów Krymskich.
[25] M. Marszewski, T. Olszański, Przystosować się, by przetrwać: Tatarzy Krymscy siedem lat po aneksji Krymu, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2021-04-20/przystosowac-sie-przetrwac-tatarzy-krymscy-siedem-lat-po(dostęp: 22.04.2025 r.)
[26] A. Lapatina, Who are the Crimean Tatars, https://kyivindependent.com/who-are-the-crimean-tatars/ (dostęp: 24.04.2025 r.)
[27] M. Marszewski, T. Olszański, Przystosować się, by przetrwać: Tatarzy Krymscy siedem lat po aneksji Krymu, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2021-04-20/przystosowac-sie-przetrwac-tatarzy-krymscy-siedem-lat-po(dostęp: 22.04.2025 r.)
