---

• Po 24 lutego 2022 r. wiele spektakli teatralnych czy operowych w Rosji zostało odwołanych ze względu na nieodpowiednie/krytyczne wobec władzy treści. Osoby, które otwarcie krytykują wojnę są zwalniane z pracy, zmuszone do opuszczenia kraju, a w skrajnych przypadkach otrzymują nawet wyroki więzienia. 
• W Teatrze i Operze nie dominuje temat wojny na Ukrainie. Organizowane są jednak spektakle poparcia „specjalnej operacji wojskowej” oraz wyrażające wsparcie dla żołnierzy.
• Rosjanie kupują mniej książek, ale jest to trend zapoczątkowany już przed rozpoczęciem wojny. Zauważalne jest zjawisko „autocenzury” – w księgarniach czy bibliotekach pracownicy sami decydują, które pozycję mogą być niewygodne dla władzy. W ten sposób chcą uniknąć kary grzywny bądź innych sankcji.
• Coraz mniej osób w Rosji odwiedza muzea. Liczba wizytujących placówki kulturalne zmniejszyła się od momentu wybuchu pandemii COVID-19. Notują one jednak rekordowe przychody, a w nich możemy oglądać wystawy poświęcone również tematyce wojny na Ukrainie.

Rosyjska kultura jest znana i podziwiana w różnych zakątkach świata. Przez wiele wieków to w tym kraju tworzyli wybitni pisarze i poeci tacy jak Puszkin, Bułhakow czy Puszkin. W Rosji powstawały również wybitne opery, a sławę zdobył słynny Teatr Bolszoj. Jeszcze w lutym 2022 roku w Polsce gościł The Royal Moscow Ballet, prezentując „Jezioro Łabędzie” w 7 miejscowościach^[1]. Kraj rządzony przez Putina może się poszczycić również niezwykłymi zabytkami, a muzea przed wojną były odwiedzane licznie przez turystów.

Inwazja Rosji na Ukrainę wpłynęła jednak na zmiany w funkcjonowaniu kultury w Rosji. Zaostrzyła się cenzura, a wielu aktorów czy reżyserów teatralnych musiało opuścić kraj. 

Cenzura w literaturze – „masówka” nie dla wszystkich

Według raportu Rosyjskiej Izby Książki w 2024 roku Rosjanie najchętniej kupowali książki autorstwa Anny Jane – pisarki zmarłej w 2023 roku^[2]. Pochodząca z Krasnojarska autorka w swojej krótkiej karierze literackiej publikowała powieści skierowane do młodzieży. Jest to więc literatura przeznaczona dla masowego, często niezbyt wymagającego odbiorcy. W pierwszej dziesiątce autorów najchętniej czytanych w 2024 znalazło się wielu pisarzy, których dorobek od lat jest znany na całym świecie. Wśród nich są Michaił Bułhakow, Aleksander Puszkin, Fiodor Dostojewski i Lew Tołstoj. Rosjanie nadal chętnie sięgają także po literaturę zagraniczną – najpopularniejszymi w ubiegłym roku twórcami George Orwell i Stephen King^[3].

Co roku jedną z najpopularniejszych książek w Rosji jest powieść autorstwa Michaiła Bułhakowa – „Mistrz i Małgorzata”, która doczekała się w 2024 roku ekranizacji^[4]. Władza chętnie promuję twórczość rosyjskich klasyków. Ma to kilka przyczyn, a jedną z nich są również poglądy najbardziej znanych poetów i pisarzy. Często oni prezentowali postawy, które dziś nazwalibyśmy imperialnymi, ale w Rosji uznawanymi przede wszystkim jako patriotyczne. Są one bardzo pożądane w obecnej sytuacji politycznej. Poza tym wielu z nich starało się wykazać szacunek dla władzy, o czym więcej można przeczytać w książce „Nie ma innej Rosji” Macieja Pieczyńskiego^[5].

Wzrost sprzedaży książek w 2024 roku zwiększył się w porównaniu z 2023 rokiem i wyniósł około 370-385 milionów egzemplarzy^[6]. Najbardziej popularnymi wydawnictwami w Rosji były Eksmo i AST^[7]. W statystykach uwzględniono również e-booki i audobooki, a statystyki pokazują dynamiczny rozwój tej branży. W poprzednim roku mogliśmy odnotować wzrost sprzedaży elektronicznych książek o blisko 30%. Rynek jest zdominowany przez dwie firmy – LitRes oraz Yandex Books. Łącznie w ubiegłym roku sprzedano ponad 153 miliony e-booków i audiobooków^[8]. 

Wiele księgarni od momentu pełnoskalowej inwazji Rosji na Ukrainę znalazło się w trudnej sytuacji – jeszcze w 2022 roku sygnalizowano, iż nie ma dostępnej literatury zagranicznej.  Zauważalna jest także zwiększona cenzura, ale i tzw. autocenzura^[9]. Warto wyjaśnić, na czym polega to drugie zjawisko. Po 24 lutego 2022 roku nadal nie stworzono w Rosji jednolitej listy zakazanych książek. Nie powstały również procedury mówiące o tym, jak karać osoby rozpowszechniające literaturę, w której znajdują się wątki antywojenne czy związane z ruchem LGBT+. Wiele osób pracujących w bibliotekach czy prowadzących księgarnie może zostać ukaranych po zwykłym donosie czytelnika, a sprawy są już rozpatrywane indywidualnie przez sąd. Mimo, że nie zawsze są oni karani grzywną, to ze względu na uzasadnione obawy przed sankcjami przedstawiciele branży sami często stosują tzw. autocenzurę, wycofując ze sprzedaży czy z bibliotek kontrowersyjne książki. 

Warto dodać, że w ramach Rosyjskiego Związku Książki uruchomiono „centrum eksperckie”, którego celem ma być recenzowanie książek pod kątem zgodności z rosyjskim ustawodawstwem^[10]. Ich decyzje wpływają na to, które książki zostaną wycofane ze sprzedaży w księgarniach. W skład organizacji wchodzą przedstawiciele Federalnej Służby Nadzoru Łączności, Technologii Informacyjnych i Środków Masowego Przekazu (Roskomnadzor), Rosyjskiego Towarzystwa Historycznego, Rosyjskiego Wojskowego Towarzystwa Historycznego, Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, Administracji Duchowej Muzułmanów Rosji oraz wiele innych instytucji^[11]. 

Efekty ich działalności nastąpiły dosyć szybko. Wydawnictwo AST wstrzymało sprzedaż książek „Dziedzictwo” Władimira Sorokina^[12], „Dom na końcu świata” Michaela Cunninghama oraz „Mój Giovanni” Jamesa Baldwina. Według organizacji książki te promują wartości LGBTQ+ bądź antywojenny przekaz^[13]. Są to skrajne przypadki, gdyż w Rosji zakupić można wciąż książki osób uznanych za tzw. „agentów zagranicznych”. Ich publikacje po prostu nie znajdują się na wystawach sklepowych i nie są promowane w przestrzeni medialnej. 

Jako tzw. „zagranicznych agentów” uznano 37 pisarzy, którzy publicznie potępili pełnoksalową inwazję Rosji na Ukrainę. Najbardziej znanym na liście jest współczesny pisarz rosyjski z gatunku fantastyki postkapitalistycznej, czyli Dmitrij Głuchowski (autor „Metro 2033”, którego liczba sprzedanych egzemplarzy przekroczyła kilka milionów). Od początku wojny krytykował on agresję Rosji na Ukrainę. Ze względu na swoje poglądy opuścił ojczyznę już kilka lat wcześniej, a w 2023 roku został skazany zaocznie na 8 lat więzienia. 

Mimo tego, iż w Rosji ludzie chętnie czytają książki, to w ostatnich latach trendy wskazują na zmniejszenie zainteresowania literaturą. Jeszcze w latach 2008 – 2011 sprzedawano co roku ponad 600 milionów książek^[14], a w 2018 roku – 432 miliony^[15]. Wpływ na taki stan rzeczy ma mniejsza liczba czytelników, brak dostępności zagranicznych autorów w księgarniach czy cenzura. Nie można pominąć faktu, iż niższa sprzedaż wynika także z dostępności książek w internecie zupełnie za darmo. Młodsze pokolenie w Rosji bowiem często w taki sposób zapoznaje się z twórczością ulubionych autorów. Ze względu na to, iż jest to szara strefa nie można jednakże powołać się na szczegółowe statystyki. 

W Rosji zwiększyło się zainteresowanie teatrem

W 2023 roku w Rosji odbyło się ponad 195 tysięcy przedstawień teatralnych, na które sprzedano około 36 milionów biletów. Warto odnotować, iż coraz więcej osób chodzi do takich miejsc. W 2019 roku teatry odwiedziło ponad 2 miliony mniej Rosjan. W porównaniu z okresem przed pandemią znacząco zwiększyły się wpływy z biletów – w 2023 roku wyniosły one 37,9 mld rubli (wzrost o 51%)^[16]. Należy zauważyć, iż w kraju funkcjonuje obecnie więcej niż 700 teatrów, które otrzymują wsparcie od Ministerstwa Kultury. Mieszkańcy Rosji w 90-95 % chodzą na przedstawienia w placówkach regionalnych^[17]. To na ich działalność zwiększono wsparcie w ostatnich latach – stwierdził Jewgienij Safronow, redaktor naczelny agencji informacyjnej InterMedia^[18]. Premier Michaił Miszustin stwierdził natomiast, że lokalne teatry w 2023 roku otrzymały ponad 800 mln rubli wsparcia od rządu

Ałła Maniłowa, wiceminister kultury w 2023 roku stwierdziła, iż pieniądze trafiają również na wsparcie teatrów rosyjskich poza granicami kraju. Są to placówki znajdujące się na terenach byłych republik poradzieckich. Ich celem jest promowanie kultury rosyjskiej poza granicami kraju. Każdy teatr może liczyć na wsparcie w wysokości co najmniej 10 mln rubli^[19].

Ale również zwiększyła się cenzura

Władimir Urin, dyrektor słynnego Teatru Bolszoj, musiał zrezygnować ze swojego stanowiska pod koniec 2023 roku. Powodem było jego jawne, antywojenne nastawienie. Był on jedną z osób, która podpisała się pod listem namawiającym do zaprzestania działań zbrojnych przez Rosję na Ukrainie. Nie pomógł mu nawet fakt, iż jest fachowcem w swojej dziedzinie, który w zarządzaniu takimi jednostkami miał blisko trzydziestoletnie doświadczenie. Warto dodać, kto został jego następcą – to Walerij Giergijew, który został wyrzucony z Filharmonii Monachijskiej natomiast za brak potępienia rosyjskiej agresji^[20].

Podobny los, co Urina spotkał Michaiła Byczkowa – dyrektora Teatru w Woroneżu. Swoje stanowiska stracili również inni ludzie związani z teatrem, którzy publicznie potępili inwazję Rosji na Ukrainę. Są wśród nich reżyser i dyrektor artystyczny Dmitrij Wołokstriełow z Centrum Meyerholda w Moskwie czy Siergiej Lewicki, dyrektor artystyczny Teatru Rosyjskiego w Ułan-Ude^[21]. Zwolnienia osób będących w zarządzie takich jednostek przybrały masową skalę. Obecnie, pełniąc stanowisko kierownicze w teatrze czy operze nie może prezentować stanowiska, które choć trochę odbiega od kierunku ideologicznego wyznaczonego przez władzę.

Możemy zauważyć, iż od 2022 roku zniknęło wiele spektakli będących dotychczas w stałym repertuarze placówek. Przykładowo w słynnym Teatrze Bolszoj widzowie nie mogą już obejrzeć sztuk reżyserowanych przez Aleksandra Mołocznikowa. Departament Kultury Moskwy we wrześniu 2022 roku wysłał list do wszystkich placówek kulturalnych w sprawie uniemożliwienia pokazów spektakli jego autorstwa. Powodem takiej decyzji wyjazd Mołocznikowa na studia do Stanów Zjednoczonych kilka miesięcy po rozpoczęciu pełnoskalowej inwazji, gdzie obecnie mieszka i tworzy filmy oraz przygotowuje przedstawienia teatralne. Uznany jest obecnie za agenta zagranicznego decyzją Ministerstwa Sprawiedliwości^[22].

Inne spektakle czy przedstawienia uległy natomiast zmianom w celu dostosowania ich do obecnie prowadzonej przez władzę narracji. W styczniu 2024 roku chór Filharmonii Moskiewskiej wykonał Requiem Verdiego na Sali Koncertowej Czajkowskiego. Zazwyczaj w wersji rosyjskiej utwór wyświetlają w tym terminie z urywkami filmu przedstawiającymi Wielką Wojnę Ojczyźnianą. Tym razem jednak sceny, które przedstawiały pochody nazistów w Berlinie w pewnym momencie zaczęły prezentować wydarzenia od przełomu 2013 i 2014 roku. Były to protesty na ukraińskim Majdanie, a także burzenie pomników armii radzieckiej w późniejszych latach w państwach bałtyckich. Nie był to w pełni autorski zabieg dyrygenta i zarazem reżysera Dmitrija Jurowskiego, tylko pracującego w administracji prezydenta Rosji Siergieja Nowikowa. 

Za wystawienie sztuki w Rosji obecnie można trafić nawet do więzienia. Karę 6 lat pozbawienia wolności otrzymały 39-letnia reżyser Żenia Berkowicz oraz 44-letnia dramatopisarka Swietłana Petrijczuk. Sąd wojskowy w Moskwie jako powód ich skazania podał „usprawiedliwianie terroryzmu w sztuce”. Autorki spektaklu bowiem przedstawiły historię kobiet, które wyruszyły szukać miłości w szeregach ISIS. Warto dodać, że sztuka była wystawiana w 2021 roku, a artystki zatrzymano dopiero dwa lata później^[23]. Władza szukała więc pretekstu do zatrzymania Berkowicz i Petrijczuk, które publicznie krytykowały rządzących między innymi za trwający konflikt na Ukrainie. Sytuacja ta pokazuje, iż obecnie władza na wszelkie sposoby będzie szukać powodów do stłumienia jakichkolwiek publicznych wyrazów sprzeciwu w środowisku artystycznym.

Wielu rosyjskich aktorów czy reżyserów swoją karierę kontynuuje obecnie w Europie. Jest to bowiem dla nich jedyna możliwość wyrażania wolności artystycznej. Przy okazji nie muszą się bać publicznie wyrażać swoich poglądów. Dopóki Putin i ludzie z nim związani będą u władzy, ich powrót do Rosji jest praktycznie niemożliwy. 

Czy Rosjanie chodzą do muzeów?

Według rosyjskiej minister kultury Olgi Ljubanowej w 2023 roku muzea federalne odwiedziły ponad 43 miliony osób. Pod uwagę przy zliczaniu statystyk wzięto około 2500 tysiąca placówek kulturalnych. Jako najchętniej odwiedzane miejsca wskazano Peterhof, muzeum-rezerwat bitwy pod Stalingradem, Ermitaż, Muzeum Rosyjskie i Galeria Trietiakowska. 

Liczba 43 milionów jest oczywiście wyższa niż w latach 2020 – 2022, ale zdecydowanie niższa niż w drugiej dekadzie XXI wieku. Warto zauważyć, iż wtedy możemy zauważyć stałą tendecję wzrostową – w 2012 roku muzea w Rosji odwiedziło 80 milionów osób, a w 2018 roku aż 130 milionów. Ówczesny minister kultury Władimir Miediński stwierdził, że takie placówki stają się modnymi miejscami, do których ciężko zdobyć bilety. Warto dodać, że muzea federalne w tamtym okresie otrzymywały z budżetu państwa 17,5 mld rubli, a najbardziej dotowaną i najchętniej odwiedzaną atrakcją był Petersburski Peterhof^[24].

Inne dane wskazują, że rosyjskie muzea w 2023 roku zwiedziły 132 mln osób, a ich przychody były rekordowe i wyniosły ponad 130 mld rubli. Wydatki, związane z pracami remontowymi i wyposażeniem wystaw wyceniono natomiast na 126 mld rubli. Źródło pokazuje, iż muzea zarabiają nie tylko dzięki zwiedzającym. Wiele miejsc jest wynajmowanych jako plany filmowe czy miejsca innych wydarzeń kulturalnych. Stanowi to nawet 10% całości ich dochodów^[25].

Analizując obie liczby należy stwierdzić, iż 132 miliony osób odwiedzających muzea to najpewniej zawyżona liczba. Dlaczego należy tak sądzić? Według The Art Newspaper mniejsza liczba zwiedzających jest światowym trendem. W 2019 roku w muzeach sztuki na całym świecie sprzedano 230 milionów biletów, a w 2023 roku tylko 175 milionów. Ta sama gazeta zauważyła, że kilka rosyjskich placówek kulturalnych nadal jest w czołowej setce pod względem liczby wizytujących galerie sztuki^[26]. W Rosji wpływ na zmniejszoną liczbę odwiedzających ma kilka czynników. Oczywiście najważniejszym powodem takiego stanu rzeczy jest brak dużej liczby turystów zza granicy od momentu wybuchu pandemii COVID-19, a później również od rozpoczęcia pełnoskalowej inwazji na Ukrainę. 

Warto dodać, że dzięki tzw. „Karcie Puszkina” rosyjska młodzież otrzymuje pieniądze (5 tysięcy rubli), które może wykorzystać na zakup biletów do placówek kultury (kina, muzea, galerie sztuki, teatry itp.). Program cieszy się dość dużą popularnością w kraju i korzysta z niego spora liczba obywateli. Został on utworzony w 2021 roku przez Ministerstwo Kultury i Ministerstwo Rozwoju oraz Ministerstwo Rozwoju Cyfrowego. Przy zakupie biletów do muzeum środki z tego programu zostały wykorzystane ponad milion razy. Za darmo placówki kulturalne mogą odwiedzać również weterani wojenni.

Wojna z Ukrainą a muzea

Temat konfliktu z Ukrainą nie dominuje w rosyjskich muzeach państwowych, choć czasem pojawiają się do niego odniesienie. W 2022 roku w Muzeum Zwycięstwa w Moskwie pojawiła się wystawa, która zrównywała żołnierzy ukraińskich z nazistami. Zgodnie z opisem na stronie możemy wyczytać, iż obecne organizacje nacjonalistyczne z tego kraju ożywiły ideologię wyznawaną przez Adolfa Hitlera^[27]. Warto również zauważyć, iż w niektórych rosyjskich muzeach od 2014 roku zaczęły się pojawiać w rosyjskich wystawach eksponaty skradzione z ukraińskich placówek na okupowanych terenach. W Ermitażu możemy obecnie podziwiać obiekty skradzione z muzeów położonych na Krymie. 

Dwa lata temu w Państwowym Centralnym Muzeum Historii Współczesnej Rosji w Moskwie pojawiła się wystawa poświęcona okupowanemu Donbasowi i jego roli w historii Rosji. Rok później wicepremier Tatiana Golikowa stwierdziła, iż kolejne wsparcie otrzyma Muzeum Puszkina w Jałcie (dzielnica Gurzuf) na Krymie. Łącznie ma ono wynieść z budżetu państwa ponad 600 milionów rubli, a prace zostaną zakończone pod koniec 2026 roku. Obiekt ma stać się ważnym obiektem kulturalnym na półwyspie, który będzie promował rosyjskie wartości. To jedne z przykładów przedstawiających sposób, w jaki Rosjanie planują jednoczyć okupowane tereny Ukrainy z resztą państwa.

Niektóre szkoły natomiast podejmują oddolne inicjatywy, zbierając pamiątki z tzw. „specjalnej operacji wojskowej”. Są to najczęściej dary po zmarłych żołnierzach rosyjskich na Ukrainie. Działania takie pokazują, że niektórzy chcąc przypodobać się władzy (albo mając faktycznie takie przekonania) tworzą muzea indoktrynujące najmłodszych obywateli kraju^[28]. Jest to o tyle niebezpieczne zjawisko, że już na takim etapie dzieciom wpajane są treści mające być zgodne z linią ideologiczną rządzących na Kremlu. Niektórzy wskazują, iż w ten sposób próbują oni usprawiedliwiać trwający już 3 lata konflikt, w trakcie którego zginęło wielu ojców dzieci ze szkół.

Podsumowanie    

Kultura w Rosji od 2022 roku funkcjonuje na zupełnie innych warunkach niż wcześniej. W szerokim sensie jej celem jest wsparcie rosyjskiego wysiłku wojennego oraz utrzymywanie spokoju społecznego w kraju. W związku z tym w każdym obszarze w sposób znaczący zwiększyła się cenzura. Wiele spektakli teatralnych zostało odwołanych, a na niepokornych aktorów i reżyserów, którzy sprzeciwiają się wojnie czeka utrata pracy czy nawet kara więzienia. Osoby, które chciały zachować wolność artystyczną zostały natomiast zmuszone do emigracji. W księgarniach i muzeach obserwujemy również zjawisko „autocenzury” – z uwagi na możliwe negatywne konsekwencję pracownicy sami decydują się z wycofania pewnych książek ze sprzedaży.

Jeśli chodzi o muzea i galerie sztuki, nastąpił spadek liczby osób odwiedzających je w porównaniu z okresem przed pandemią COVID-19. Dane są na obecną chwilę niejednoznaczne, a moja ocena wynika z porównania ich ze światowymi trendami. Część wystaw muzealnych została, podobnie jak w przypadku spektakli teatralnych wycofana. Rosja stale podejmuje próby unifikacji okupowanych terenów Ukrainy z resztą kraju poprzez sztukę.

Obecny kurs w rosyjskiej kulturze wysokiej należy uznać za wysoce naruszający wolność słowa i twórczości. Artyści i pisarze sprzeciwiający się wojnie są uznawani za “zagranicznych agentów”, a miejsca takie jak teatry czy opery mają zakaz współpracy z nimi. Część wynika wprost z wprowadzanych przez rządzących nowych dekretów, inne decyzje są spowodowane najczęściej chęcią przypodobania się ludziom związanym z Władimirem Putinem.

W trzecią rocznicę pełnoskalowej inwazji na Ukrainę ogłoszono, iż Państwowy Teatr Akademicki „Balet Rosyjski” przygotuje specjalny występ dla weteranów wojennych^[29]. Od 2022 roku takie działania poczyniło również wiele innych placówek, prezentując dla żołnierzy rosyjskie, klasyczne propozycję teatralne i operowe. Temat wojny-ukraińskiej nie jest najczęściej wykorzystywany w kulturze wysokiej. Pojawia się jednak inna rzecz – chęć ukazania, iż kultura rosyjska jest lepsza od kultury innych państw. Czasem, oczywiście zauważalne są również treści prowojennego (przykład scen pojawiających się podczas Requiemu Verdiego), jednakże nie są one motywem przewodnim repertuarów. Dzięki temu sztuki są przystępne dla zwykłego odbiorcy. Ciężko mu jest nawet zauważyć, że w taki sposób przesiąka patriotyzmem. A to jest dla władzy jeden z głównych celów – obudzić w obywatelach „duch rosyjskości”, który może się pojawić również dzięki sztuce. Takie działania wpływają pozytywnie na morale mieszkańców Rosji, ale także na dalsze poparcie wojny i szukanie wrogów w państwach Zachodu. 

Stan rosyjskiej kultury, zaprezentowany w analizie utrzyma się najpewniej przez dłuższy czas, a zakazane będzie ukazywanie treści związanych z tematyką antywojenną czy „promujących ideologię LGBT+”.  Jak wskazuje Piotr Skwieciński, rosyjska władza od lat przejawia niechęć do każdej oddolnej inicjatywy niekontrolowanej przez rządzących. Brak zaostrzonej cenzury mógłby objawić się pojawieniem ruchu sprzeciwiającego się Putinowi i Jednej Rosji, co w długotrwałej perspektywie powodowałoby zwiększenie roli opozycji. Wynika to ze zwykłego strachu  – moc pióra czy głosu może bowiem porwać tłumy^[30].

---

Źródła:

^[1] The Royal Moscow Ballet, https://prestigemjm.com/realizacje-item/the-royal-moscow-ballet-4/ (dostęp: 24.02.2025 r.)

^[2] Книжная палата раскрыла самых издаваемых авторов 2024 года, https://www.rbc.ru/technology_and_media/12/02/2025/67ac9a8a9a794759d0560d05?ysclid=m79llnzh3q944998048 (dostęp: 24.02.2025 r.)

^[3] Tamże 

^[4] Więcej o filmie pisałem w pierwszej części analizy dla Centrum Badań nad Państwowością Rosyjską.

^[5] M. Pieczyński, Nie ma innej Rosji, Warszawa 2024.

^[6] Istnieje rozbieżność danych – sprzedano bowiem około 230 milionów książek papierowych i 150 milionów e-booków i audiobooków. Według prezesa wydawnictwa Eksmo sprzedano łącznie 386 milionów książek. Everything is bad, but the book market is growing in terms of money, https://realnoevremya.com/articles/8566-the-russian-book-market-is-growing-in-terms-of-money, (dostęp: 25.02.2025 r.)

^[7]Книжная палата раскрыла самых издаваемых авторов 2024 года, https://www.rbc.ru/technology_and_media/12/02/2025/67ac9a8a9a794759d0560d05?ysclid=m79llnzh3q944998048, (dostęp:17.02.2025 r.)

^[8] J. Larina, Искусственный интеллект и бумажное пиратство: эксперты — о трансформации российского книжного рынка, https://russiatoday.ru/nopolitics/article/1434984-knigi-iskusstvennyi-intellekt?ysclid=m7j2sa14bx474014494 (dostęp: 24.02.2025 r.)

^[9] «Пока нас корешками вперед не будут выносить, мы ничего убирать не собираемся» Книжный рынок России в жесточайшем кризисе из-за войны и цензуры. «Бумага» узнала, что будут делать «Подписные издания» — один из лучших книжных магазинов страны, https://meduza.io/feature/2022/12/13/poka-nas-koreshkami-vpered-ne-budut-vynosit-my-nichego-ubirat-ne-sobiraemsya (dostęp: 18.02.2025 r.)

^[10] O. Mamikonjan, В России создан экспертный центр для оценки книг на соответствие законодательству, https://www.forbes.ru/forbeslife/511028-v-rossii-sozdan-ekspertnyj-centr-dla-ocenki-knig-na-sootvetstvie-zakonodatel-stvu (dostęp: 24.02.2025 r.)

^[11] The Book Market in Russia, https://posle.media/language/en/the-book-market-in-russia/ (dostęp: 17.02.2025 r.)

^[12] Sorokin to jeden z najbardziej znanych rosyjskich twórców postmodernimzu, często wplatający specjalnie we własne utwory kontrowersyjne treści.

^[13] Tamże

^[14] Rekordowy był rok 2008 – 760 milionów książek, с.ю.барсукова, книжный рынок россии: быть или не быть?, москва 2022

^[15] Do Russians read the most?, https://www.rbth.com/arts/330464-russian-read-books (dostęp:17.02.2025 r.)

^[16] Россияне в 2023 году стали больше ходить в театры, https://www.vedomosti.ru/media/articles/2024/05/27/1039803-rossiyane-stali-bolshe-teatri

^[17] Popularność wynika głównie z niższych cen biletów niż w Petersburgu czy Moskwie. Ma to również związek ze zwiększoną liczbą spektakli w takich placówkach.

^[18] Tamże

^[19] Русские театры из 10 стран получат финансовую поддержку в 2023 году, https://tass.ru/kultura/17476893  (dostęp: 17.02.2025 r.)

^[20] Gergiev Appointed Bolshoi Director After Predecessor, Who Protested Ukraine War, Resigns, https://www.rferl.org/a/russia-bolshoi-director-resigns-ukraine-war/32709765.html, (dostęp:16.02.2025 r.)

^[21] Женю Беркович и Светлану Петрийчук арестовали за спектакль. Вот как это дело может повлиять на российское общество Рассказываем по пунктам, https://meduza.io/feature/2023/05/08/zhenyu-berkovich-i-svetlanu-petriychuk-arestovali-za-spektakl-vot-kak-eto-delo-mozhet-povliyat-na-rossiyskoe-obschestvo (dostęp: 16.02.2025 r.)

^[22] «Я уверен, что уехал навсегда» В России Александр Молочников ставил спектакли в Большом театре и МХТ имени Чехова — после начала войны он эмигрировал в США. С ним поговорил журналист Илья Жегулев, https://meduza.io/feature/2023/10/25/ya-uveren-chto-uehal-navsegda

^[23] Женю Беркович и Светлану Петрийчук арестовали за спектакль. Вот как это дело может повлиять на российское общество Рассказываем по пунктам, https://meduza.io/feature/2023/05/08/zhenyu-berkovich-i-svetlanu-petriychuk-arestovali-za-spektakl-vot-kak-eto-delo-mozhet-povliyat-na-rossiyskoe-obschestvo (dostęp: 16.02.2025r.)

^[24] Посещаемость российских музеев с 2012 года выросла на 60%, https://tass.ru/kultura/6265277, (dostęp: 13.02.2025 r.)

^[25] Доходы музеев выросли благодаря киносъемкам и туристам Сколько зарабатывают выставочные площадки на аренде и экскурсиях, https://www.rbc.ru/technology_and_media/14/06/2024/666afd0b9a7947293c83d5a0 (dostęp: 18.02.2025 r.)

^[26] Пять российских музеев вошли в ТОП-100 самых посещаемых в мире, https://www.atorus.ru/node/56779?ysclid=m76cuukxcj252314167 (dostęp: 15.02.2025 r.)

^[27] ‘Ordinary Nazism’ Bizarre exhibition at Moscow’s Victory Museum attempts to draw comparisons between Nazi Germany and modern-day Ukraine, https://meduza.io/en/feature/2022/06/07/ordinary-nazism, dostęp: 20.02. 2022

^[28] ‘The Real Truth’: Schools Across Russia Open Ukraine War Museums, https://www.themoscowtimes.com/2025/02/05/the-real-truth-schools-across-russia-open-ukraine-war-museums-a87787 (dostęp: 15.02.2025 r.)

^[29] Артисты театра «Русский балет» выступят для участников СВО, https://mk.mosreg.ru/sobytiya/novosti-ministerstva/artisty-teatra-russkii-balet-vystupyat-dlya-ucastnikov-svo (dostęp:24.02.2025 r.) 

^[30] P. Skwieciński, Koniec Ruskiego Miru. O ideowych źródłach rosyjskiej agresji, Warszawa 2022, s. 67 – 69.