SYTUACJA GOSPODARCZA I HANDLOWA GRUZJI PO 24 LUTEGO 2022 r.
Wprowadzenie
Od momentu odzyskania niepodległości w latach 90. XX w. Gruzja borykała się z wieloma problemami w polityce wewnętrznej oraz zagranicznej. Pierwsze lata suwerenności to permanentny chaos polityczny oraz wewnętrzne konflikty w Abchazji oraz Osetii Południowej, które doprowadziły do utraty części terytorium. Przełomem dla dziejów Gruzji okazała się rewolucja róż, która pchnęła kraj w kierunku reform przy współpracy z partnerami zachodnimi. Wydawało się, że kurs ten zostanie utrzymany, pomimo zmian politycznych, jakie nastąpiły w Gruzji po 2012 r. Rosyjska inwazja na Ukrainę okazała się jednak przełomowa dla gruzińskiego społeczeństwa i dokonała rewizji wielu czynników, które wydawały się niezmienne. Niniejsza analiza ma na celu prześledzenie procesów, które wpłynęły na sytuację w Gruzji po 24 lutego 2022 r. Pierwsza część analizy skoncentrowana jest na sytuacji gospodarczej oraz handlowej tego kraju. Druga natomiast ma przybliżyć sytuację społeczno-polityczną oraz perspektywę polityki zagranicznej Azerbejdżanu. Te natomiast pozwolą czytelnikowi wyjaśnić w jaki sposób determinowały azerbejdżańską gospodarkę oraz handel.
Sytuacja gospodarcza
Według Krajowego Urzędu Statystycznego Gruzji[1] w 2021 r. gruzińskie PKB ponownie zaczęło rosnąć po chaosie wywołanym wybuchem pandemii COVID-19 w 2020 r. Jego wzrost wyniósł aż 10,6%. W 2022 r. Gruzja odnotowała jeszcze większy wzrost PKB. Urosło ono o 11%. Ostatni raz dwucyfrowy wzrost PKB Gruzja odnotowała w 2007 r. i wyniósł on 12,6%, co pozostaje historycznym rekordem po odzyskaniu niepodległości przez ten kraj w 1991 r.[2]. W kolejnych latach tendencja wzrostowa utrzymała się, ale nie osiągnęła ona takiego poziomu jak w latach 2021-2022. W 2023 r. gruzińskie PKB wzrosło o 7,8%, a w 2024 r. o 9,4%. O ile gruzińskie PBK za 2021 r. w liczbach bezwzględnych wynosiło prawie 19 mld $, tak w 2024 r. jego wartość wyniosła prawie 34 mld $. Zaobserwowany skokowy wzrost w 2024 r. w porównaniu z delikatnym spadkiem w 2023 r[3]. wynikał z kilku czynników. Jednym z nich był silny popyt krajowy, który przełożył się na wzrost we wszystkich głównych sektorach produkcyjnych. Ekspansja w usługach przyspieszyła z 10,8% do 12%, co ma związek ze wzrostem w handlu o 9,2% czy w transporcie o 9,9%. Wzrost w przemyśle wzrósł z 4,3% do 4,8%, przy czym budownictwo wzrosło o 17,1%. Był on jednak o wiele mniejszy dla całego sektora niż w 2022 r., gdzie zanotowano gwałtowny skok o prawie 15%. Z drugiej strony rolnictwo odwróciło spadkowy trend z 2023 r. wynoszący 3,4%. W 2024 r. sektor ten urósł o 2,6%, co wynikało z poprawy mechanizacji gospodarstw rolnych. W międzyczasie edukacja odnotowała wzrost o 26,2%, a administracja publiczna o 16,8%. Po stronie popytu głównym motorem wzrostu była konsumpcja. Wzrost konsumpcji prywatnej przyspieszył z 4,5% w 2023 r. do 9,6% w 2024 r. Z drugiej strony odnotowano spadek inwestycji o 1,2%, po kilku latach ekspansji w tej materii. Gruzińska gospodarka tak samo jak armeńska oraz azerbejdżańska skorzystała z sytuacji wynikającej z rosyjskiej inwazji na Ukrainę. Napływ kolejnych fal rosyjskich migrantów przełożył się na zarówno na konsumpcję, jak i na zwiększenie produktywności. Jednak znaczeniu wpływu rosyjskiej migracji oraz napływu rosyjskiego kapitału będzie spadał z roku na rok. Nie oznacza to jednak, że wszyscy Gruzini skorzystali na tym dodatkowym czynniku. Większość z nich nie była też z tego faktu zadowolona, że aż tylu Rosjan przybywa do ich kraju. Dezaprobatę z tego powodu wyrażało w 2022 r. około 78% Gruzinów[4]. Wówczas obawiali się oni wzrostu znaczenia rosyjskiego kapitału w gruzińskiej gospodarce. Jednak gruzińska gospodarka zarabiała i nadal zarabia na procederze omijania zachodnich sankcji nałożonych na Rosję, biorąc udział w procesie reeksportu. Drugim czynnikiem wyrażającym obawy była kwestia inflacji.
Gruzińska gospodarka była w stanie zachować prawie dwucyfrowy wzrost gospodarczy przy jednoczesnym spadku wskaźnika ogólnego poziomu cen – inflacji. W 2021 r. wynosiła aż 9,6%. Co jednak istotne, napływ dodatkowego kapitału z zagranicy, m.in. rosyjskiego w 2022 r., przełożył się na dalszy wzrost inflacji. W 2022 r. jej poziom wyniósł 11,9%., co było najwyższy wynikiem w XXI w. W 2023 r. zaczęła gwałtownie spadać do poziomu 2,5% Dalszy spadek utrzymał się w 2024 r., a inflacja wyniosła wtedy 1,1%. Tendencja ta odzwierciedla brak znaczących wstrząsów podażowych, które utrzymywały inflację na niskim poziomie pomimo wyższych kosztów transportu i wspomnianego już wzrostu gospodarczego. Inflacja cen żywności spadła z 3,9% do praktycznie zera. W 2024 r. spadły też ceny innych towarów o 0,6% po wzroście o 4% w 2023 r., podczas gdy inflacja w usługach pozostała prawie niezmieniona na poziomie 2,2%. W zaistniałej sytuacji Narodowy Bank Gruzji, czyli gruziński bank centralny obniżył stopy procentowe już w maju 2024 r. do poziomu 8%. W marcu 2022 r. wynosił on przykładowo 11%, a we wrześniu 2023 r. 10%. Pierwotne podnoszenie stóp procentowych przełożyło się na zaostrzenie warunków udzielania kredytów konsumenckich. Przykładowo osoby zarabiające mniej niż 1500 lari (około 550$) nie mogły przeznaczyć na pożyczę kwoty przekraczającej 25% miesięcznego wynagrodzenia. Co więcej, maksymalny okres spłat kredytów konsumenckich skrócono z czterech do trzech lat[5]. Działalność banku centralnego zdołała utrzymać wartość waluty narodowej lari w stosunku do dolar amerykańskiego, szczególnie w latach 2023-2024. W 2025 r. zanotowano odwrócenie tej tendencji na co wpływ ma sytuacja wewnątrz polityczna w kraju.
Po 2022 r. gruzińska turystyka zaczęła odbudowywać swój potencjał, ale nie była w stanie szybko nadrobić strat spowodowanych skutkami pandemii COVID-19. W 2019 r. Gruzję odwiedziło około 7,73 mln turystów. 19% z nich stanowili Rosjanie. W 2021 r. liczba turystów wyniosła około 1,72 mln turystów, a w 2022 r. zanotowano gwałtowny skok. Gruzję odwiedziło wtedy około 4,7 mln turystów. Tym razem rosyjscy turyści stanowili około 18% wszystkich odwiedzających, ale byli w tej kategorii najliczniejszą narodowością. Do Gruzji przybyło wtedy około 868 tys. Rosjan. W 2023 r. Gruzję odwiedziło około 6,17 mln turystów, a w 2024 r. prawie 7,37 mln. Rosjanie stanowili odpowiednio 18% i 19%. Nadal stanowili najliczniejszą nację odwiedzającą ten kraj, choć w 2024 r. odnotowano też sporą liczbę obywateli Turcji – około 1,34 mln[6]. Rosnąca liczba turystów z Federacji Rosyjskiej wiązała się z sankcjami nałożonymi na ten kraj przez państwa zachodnie. W związku z tym Gruzja stała się dla Rosjan atrakcyjnym kierunkiem wakacyjnym, również ze względu na możliwość bezwizowego wjazdu. Ożywienie się ruchu turystycznego przełożyło się na zwiększenie przychodów z turystyki. W 2022 r. wyniosły one około 3,5 mld $, a w 2023 r. 4,1 mld $. W 2024 r. tendencja wzrostowa utrzymała się, a dochody z turystyki wyniosły 4,4 mld $. Gruziński rząd w dalszym ciągu stara się promować rodzimą turystykę. Nawet jeśli jej istotnym elementem mają być turyści z Rosji, z którą formalnie nie utrzymuje relacji dyplomatycznych. Mer Tbilisi Kacha Kaladze z ramienia rządzącego Gruzińskiego Marzenia wprost stwierdził, że zaprasza rosyjskich turystów i nie widzi w tym nic złego, by odwiedzali jego kraj[7]. Ustępem dla rosyjskich turystów było wznowienie wzajemnych połączeń lotniczych w maju 2023 r.[8]. Stały się one kolejną alternatywą obok połączeń promowych oraz dróg lądowych. Decyzję tę skrytykowała ówczesna prezydentka Salome Zurabiszwili[9].
W przypadku gruzińskiego budżetu, to od 2022 r. widoczne jest zmniejszanie się deficytu fiskalnego. W tej materii stosunek wydatków do dochodów zaczął wracać do poziomu sprzed pandemii COVID-19. Symptomy poprawy był już zauważalny w 2022 r. W 2023 r. oscylował on na poziomie 2,4%, ale w 2024 r. spadł do 2,3%. Gruziński budżet odnotował też wzrost dochodów – o 16,3% do 28,3% PKB z 27,4% PKB w 2023 r. Wynikało to m.in. z wyższych wpływów z podatków od towarów oraz usług. Przyczyniły się one do wzrostu dochodów podatkowych z 13,5% w 2023 r. do 18% w 2024 r. Z drugiej strony wzrosły też wydatki ogółem o 15,5% w 2024 r. z 13,2% w 2023 r., odpowiednio zwiększając się do 30,6% z 29,8% PKB z ub. r. Odzwierciedlało to ciągły wzrost wynagrodzeń w sektorze publicznym i utrzymujące się wydatki na infrastrukturę na poziomie około 7,5% PKB. Całkowity dług publiczny spadł w 2024 r. do 36,7% PKB. W 2023 r. wynosił on 38,8%. Wpływ na to miał poziom zewnętrznego długu publicznego, który wzrósł tylko o 3,2% w wartościach bezwzględnych, podczas gdy dług krajowy wzrósł o 11,7%. Tendencja ta odzwierciedla politykę rządu mającą na celu zwiększenie udziału krajowego długu publicznego. W ogólnym rozrachunku dług publiczny spadł procentowo w stosunku do choćby 2019 r. Wszystko to udało się utrzymać pomimo wzrostu wartości minimalnej emerytury. Od 2022 r. minimalna emerytura wzrosła z 260 do 335 lari dla emerytów poniżej 70 roku życia. Dla tych starszych wzrosła 300 do 450 lari. Największy skokowy wzrost tego świadczenia odnotowano właśnie w 2023 r. przy drastycznie rosnących kosztach życia[10]. Trudno mówić o takim wzroście w przypadku płacy minimalnej, bo tej formalnie nie ma. Oficjalnie stawka godzinowa od 1999 r. wynosi 20 lari, ale nie ma to żadnego odzwierciedlenia w rzeczywistości[11]. Minimalna, miesięczna pensja w 2022 r. mogła oscylować na poziomie około 350 lari[12]. Według oficjalnych danych można zaobserwować wzrost średniego, miesięcznego wynagrodzenia. Na początku rosyjskiej inwazji na Ukrainę wynosiło ono około 1540, w 2023 r. około 1760, a w 2024 r. około 2058 lari. Inaczej te dane prezentują się jeśli weźmie się pod uwagę medianę zarobków. Ta za 2022 r. wynosiła około 1040, a w 2023 około 1238. Nie ma oficjalnych danych na temat mediany za 2024 r. Choć koszty życia nadal pozostają wysokie w Gruzji, pomimo wzrostu emerytur oraz pensji, to ilość osób żyjących poniżej minimum egzystencjalnego spada z roku na rok. W 2022 r. było to 15,6%, w 2023 r. 11,8%, a w 2024 r. 9,4% Gruzinów.
Spowolnienie wzrostu importu pomogło zmniejszyć deficyt na rachunku obrotów bieżących z 5,6% PBK w 2023 r. do 5,1% w 2024 r. W 2022 r. oscylował on na poziomie 4,4%, więc mniej niż miało to miejsce przed pandemią COVID-19. Pomimo szybkiego wzrostu gospodarczego, wzrost importu spowolnił z 15,2% w 2023 r. do 8,1% w 2024 r. Wpływ na to miał m.in. wolniejszy wzrost importu pojazdów. Wzrost eksportu towarów zmniejszył się w mniejszym stopniu z 9% do 7,8%, ponieważ eksport nawozów azotowych zmniejszył się pomimo utrzymującego się wysokiego eksportu żelazostopów, metali szlachetnych, napojów alkoholowych oraz reeksport pojazdów. Ten ostatnio stanowił 37% całkowitego eksportu, ale ostatnie decyzje podjęte przez gruziński rząd mogą spowolnić tę tendencję[13]. Wzrost eksportu usług zmniejszył się z 22,1% w 2023 r. do wciąż solidnych 14,5% odzwierciedlając wolniejszy rozwój usług w zakresie technologii informacyjno-komunikacyjnych. Wzrost w 2024 r. odzwierciedlał głównie 34,6% wzrost w sektorze transportowym. Transfery pieniężne spadły o 18,9%, w dużej mierze odzwierciedlając 64,6% spadek transferów z Rosji, których wartość spadła do około 16% całkowitych transferów. Mniej więcej tyle, ile przed rosyjską inwazją na Ukrainę. Rezerwy międzynarodowe brutto spadły o 11,2% w 2024 r. Spadek wynikał z faktur, że w październiku ub.r. bank centralny dostarczył ponad 590 mln $ na rynek walutowy, aby zapobiec deprecjacji lari. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne spadły w 2024 r. o 29,9% do 1,3 mld $.
Gruziński system bankowy zachował względną stabilność. Zmniejszyła się ilość kredytów, również tych w walutach obcych. Dolaryzacja kredytów spadła w 2023 r. o 2 punkty procentowe do 42,1%. Odzwierciedla to środki podjęte przez bank centralny mające na celu ograniczenie mniej pewnych pożyczek, co mogłoby przełożyć się negatywnie na gruzińską gospodarkę. Wzrosła jednak ilość samych kredytów z 16,6% w 2023 r. do 18,5% w 2024 r. dzięki zwiększonym kredytom dla sektorów handlowego oraz budowalnego. To ostatnie miało też związek ze zwiększeniem transakcji na rynku nieruchomości. Wzrosła też ilość kredytów konsumpcyjnych, pomimo zwiększonych wymogów w udzielaniu ich. Jednak udział kredytów zagrożonych ogółem wyniósł jedynie 1,5%. W przypadku średnich stóp procentowych to dla pozostały one praktycznie niezmienione dla kredytów na poziomie 13,1%. To, co zaobserwowano to wzrost udziału depozytów w PKB – do 64% w 2024 r. w porównaniu z 63,1% w 2023 r. Zwrot aktywów i kapitału własnego banków pozostał na wysokim poziomie, przy rosnącej płynności oraz rentowności – odpowiednio 4,3% i 25,2%.
Innymi istotnymi czynnikami wpływającymi na gospodarkę Gruzji były demografia oraz wskaźnik bezrobocia. Od odzyskania niepodległości przez ten kraj współczynnik dzietności nie był nigdy zbyt wysoki. Do 2007 r. wahał on się mniej więcej na poziomie 1.5-1.6 Od 2008 do 2022 r. zaczął on oscylować w granicach 1.8-2.3. Rekordowy wskaźnik dzietności wynoszący 2.31 odnotowano w latach 2014-2015. Od 2023 r. trend ten zaczął się odwracać kiedy to zanotowano poziom dzietności na poziomie 1,7. W 2024 r. było to już 1,67. Co ciekawe, zwiększył się udział rodzin posiadających co najmniej trójkę dzieci[14] Jak natomiast prezentowała się populacja kraju? W 1994 r. oficjalne dane mówiły o 4,923 mln mieszkańcach Gruzji. Od tego momentu notuje się diametralny spadek, który nieznacznie zahamował w latach 2014-2021. W 2022 r. Gruzję zamieszkiwało 3,689 mln, w 2023 r. 3,736 mln, a w 2024 r. 3,695 mln osób. Widoczny jest diametralny skok za 2023 r., co ma związek z rosyjską migracją do tego kraju. Do Gruzji przybyło w 2022 r. około 100 tys. Rosjan, z czego tylko część z nich została już na stałe. W 2023 r. migracja z Gruzji zaczęła się zwiększać, co widać po spadku ludności za 2024 r[15]. Szczególnie widać to po obywatelach Federacji Rosyjskiej, którzy w większości wracają do swojego kraju[16].
Jak prezentowała się stopa bezrobocia? W 2021 r. wyniosła ona 20,6%. W kolejnych latach jej poziom zaczął spadać. W 2022 r. stopa bezrobocia wyniosła 17,3%, a w 2023 r. 16,4%. W 2024 r. oscylowała na poziomie 13,9%, ale za pierwszy kwartał 2025 r. zaobserwowano jej wzrost na poziomie 14,7%. Stopa bezrobocia zmalała, ale nie w sposób drastyczny. Na wzrost ilości osób zatrudnionych mogła mieć wpływ migracja Rosjan rejestrujących swoją działalność gospodarczą, a tym samym zasilający gruziński rynek pracy osobami aktywnymi zawodowo. Wzrost stopy bezrobocia może wynikać ze wspominanego powrotu obywateli rosyjskich do swojej ojczyzny. W tym wypadku niezbędne będzie zwiększenie inwestycji publicznych. W szczególności gdy weźmie się pod uwagę, że spada poziom napływu kapitału zagranicznego, co ma też związek z obecną sytuacją polityczną w Gruzji.
Prognozy na lata 2025-2026 sugerują spowolnienie w gruzińskiej gospodarce. Przewiduje się, ze wzrost PKB w 2025 r. wyniesie 6%, a w 2026 r. 5%. Wpływ na to będzie miał dalszy spadek rosyjskiej migracji, a w związku z tym transferów pieniężnych. Po stronie podażowej prognozuje się spadek wzrostu w usługach do 8,9% w 2025 r. i 7,5% w 2026 r. Wynikać to może z osłabienia zewnętrznych czynników wzrostu, m.in. w sektorze turystycznym. Spadnie również wskaźnik w sektorze przemysłowym do 4,6% w 2025 r. i 3,1% w 2026 r. Wpływ na to będzie miało spowolnienie w sektorze budowlanym, ale częściowo zostanie on zrekompensowany ekspansją w sektorze użyteczności publicznej. Odwrotna tendencja zostanie zanotowana w sektorze rolniczym, gdzie wzrośnie do 3,9% w 2025 r., ale następnie spowolni do 2,8% w 2026 r. Pierwotne przyspieszenie będzie możliwe dzięki dalszej poprawie krajowej infrastruktury i bardziej zrównoważonym rolnictwie. Po stronie popytu przewiduje się, że korekty wydatków konsumpcyjnych spowolnią wzrost popytu krajowego do 4,8% w 2025 r. i 3,5% w 2026 r. Ponownie wpływ na to ma spadek liczby rosyjskich migrantów. Negatywnie na sytuacji gospodarczej Gruzji może odbić się niepewna sytuacja w regionie oraz zawieszenie procesu akcesyjnego do Unii Europejskiej. Został on zastopowany przez Brukselę, ale podobny krok został podjęty przez gruzińskie władze, które zamierzają wrócić do tej kwestii po 2028 r. Sytuacja ta może spowolnić wzrost eksportu oraz inwestycji. Kolejnym zagrożeniem dla gruzińskiej gospodarki może być wzrost inflacji, która w 2025 r. może osiągnąć poziom 4% z powodu wyższych cen importu, jednak w 2026 r. ma ponownie obniżyć się do 3%. Inflacja może być jednak wyższa, jeśli napływ zagranicznych środków, w tym pomocy rozwojowej, znacznie spadnie i spowoduje dalszą dewaluację lari. Jeśli nie będzie ona tak znacząca, to zewnętrzny dług publiczny spadnie do 25% PKB w 2025 r. oraz do 24,5% PKB w 2026 r. Innym czynnikiem mającym wpływ na wzrost inflacji może być wzrost światowych cen towarów, zwłaszcza żywności. W przypadku polityki fiskalnej oczekuje się, że deficyt nieznacznie wzrośnie do 2,5% PKB w 2025 r. i 2,6% w 2026 r. Dochody podatkowe wzrosną do 28,5% PKB w 2025 r. i 28,7% w 2026 r. Budżet ma podreperować nowe stawki akcyzy na wyroby tytoniowe[17]. Natomiast wydatki fiskalne wyniosą 31% PKB w 2025 r. i 31,3% w 2026 r. Rządowi będzie zależeć na utrzymaniu dotychczasowego poziomu zadłużenia. Nakłady na infrastrukturę utrzymają się na poziomie około 7-8% PKB, co jest istotne dla Gruzji borykającą się z wieloma problemami w tej materii. Mimo to gruzińskie władze będą musiały uzyskać większy dostęp do międzynarodowych rynków kapitałowych na korzystnych warunkach. Wynika to z tytułu euroobligacji o wartości 500 mln $, których termin zapadalności przypada na 2026 r. Obecna, antyzachodnia retoryka rządu może to utrudnić.
Jak na te prognozy reagują najważniejsze agencje ratingowe? Moody’s, S&P Global Ratings I Fitch Ratings utrzymują ratingi kredytowe na poziomie spekulacyjnym[18]. Wskazuje to na umiarkowane ryzyko kredytowe. Agencje wskazują na takie zagrożenia dla Gruzji jak dalsza dewaluacja narodowej waluty. To może doprowadzić do ponownego wzrostu inflacji oraz osłabienia bezpośrednich inwestycji zagranicznych. W takiej sytuacji Gruzja dysponowałaby mniejszym kapitałem, co nie daje gwarancji utrzymania dalszego, wysokiego wzrostu, a tym samym istnieje problem z pokryciem deficytu bilansu obrotów bieżących.
Perspektywa braku zwiększenia udziału kapitału zagranicznego, w tym wypadku zachodniego, nasuwa jedno pytanie – jak wygląda oraz będzie wyglądać uzależnienie gruzińskiej gospodarki od tej rosyjskiej? Na obecny moment można przypuszczać, że zależność ta będzie się pogłębiać. Tendencja ta była zauważalna już przed inwazją rosyjska na Ukrainę. Gruzja nadal importuje z Rosji energię elektryczną oraz węglowodory, choć te drugie pozyskuje również od Azerbejdżanu. Najistotniejsze w tym profilu są rosyjskie paliwa. Nie będzie to zadziwiające, że większość gruzińskich firm związanych z sektorem energetycznych ma istotny udział rosyjskiego kapitału. Innymi, istotnymi towarami pozyskiwanymi przez Gruzję z rosyjskiego rynku jest tamtejsza żywność, głównie pszenicę. To, co może stanowić zagrożenie dla gruzińskich firm z udziałem rosyjskiego kapitału są zachodnie sankcje. Z takim problemem borykała się m.in. spółka Borjomi, w przypadku której gruzińskie władze musiały stać się większościowym udziałowcem[19]. Mimo to ilość firm zarejestrowanych przez Rosjan od 2022 r. szacuje się na ponad 37,4 tys.[20]. To przekłada się też na coraz więcej nieruchomości pozyskiwanych przez rosyjskich obywateli[21]. Rządzące Gruzińskie Marzenie przyjmuje tę sytuację z dużą dozą optymizmu. Każdą formę pozyskania zagranicznego kapitału traktuje w kategoriach potencjalnego zysku. To wyraża się również w relacjach handlowych na linii Tbilisi-Moskwa, które wzmocniły się po rosyjskiej inwazji na Ukrainę.
Sytuacja handlowa
Gruziński wolumen wymiany handlowej uległ znaczącym zmianom w związku z kolejną odsłoną wojny rosyjsko-ukraińskiej. W 2021 r. całkowity wolumen handlowy wyniósł około 14,34 mld $. Bilans handlowy dla Gruzji pozostawał ujemny. Stosunek eksportu do importu wyniósł 4,24 mld $ do 10,1 mld $[22]. Najważniejszym partnerem handlowym były wtedy kraje Wspólnoty Niepodległych Państwa. Kraje te miały 34% udział w całkowitym wolumenie handlowym Gruzji, co odpowiada 4,84 mld $. Głównym partnerem handlowym wśród krajów WNP była Federacja Rosyjska (11% – 1,63 mld $). Natomiast udział krajów unijnych wynosił 3,03 mld $ (21%). Największy udział wśród nich miała Republika Federalna Niemiec (8% – 1,16 mld $) Dosyć wysoko plasowały się Republika Turecka (15% – 2,15 mld $), Stany Zjednoczone (6% – 0,84 mld $) oraz Chińska Republika Ludowa (10% – 1,49 mld $). W 2022 r. odnotowano już diametralny wzrost całkowitej wymiany handlowej. Ta wyniosła 19,13 mld $. Większy przyrost wartości zanotował import niż eksport. Te wyniosły odpowiednio 13,55 mld $ i 5,58 mld $. Za 2023 r. wolumen wymiany handlowej nadal wzrastał i wyniósł 21,69 mld $, przy imporcie oszacowanym na 15,6 mld $ oraz eksporcie na poziomie 6,09 mld $. Widać znaczący wzrost wolumenu wymiany handlowej w pierwszych dwóch latach od rozpoczęcia inwazji rosyjskiej na Ukrainę. W 2024 r. ten nadal rósł i wyniosła 23,55 mld $. Import osiągnął wartość 16,99 mld $, a eksport 6,56 mld $. W związku z tym poziom wolumenu handlowego z zeszłego roku był o ponad półtora razy większy niż ten w 2021 r. Natomiast największy skok w wartościach bezwzględnych został odnotowany w 2022 r. – o 4,79 mld $ w porównaniu z poziomem wymiany handlowej sprzed inwazji rosyjskiej na Ukrainę. Pozostaje nam przyjrzeć się temu jak zmieniał się w tych latach wolumen handlowy z poszczególnym krajami oraz organizacjami politycznymi.
Pierwszym i najważniejszym partnerem handlowym Gruzji pozostała Wspólnota Niepodległych Państwa na czele z Federacją Rosyjską. Całkowity wolumen wyniósł w 2022 r. 6,41 mld $ (34% udział w całości wymiany handlowej), w 2023 r. 7,32 mld $ (34%), a w 2024 r. 7,83 mld $ (33%). Wzajemna wymiana handlowa w liczba bezwzględnych wzrosła półtora razy w porównaniu z wynikiem sprzed inwazji rosyjskiej na Ukrainę. O ile wartość eksportu wzrosła z poziomu 2,02 mld $ do 4,53 mld $, tak importu diametralnie wzrosła w 2022 r., ale w kolejnych latach zaczęła spadać z 3,72 mld $ w 2022 r. na 3,30 mld $ w 2024 r. Mimo to utrzymała się na wyższym poziomie niż sprzed 2022 r. Wartość wolumenu handlowego z Federacją Rosyjską wyniósł 2,53 mld $ (11%). Co ciekawe, Gruzja notowała większe wartości eksportu z innymi krajami WNP – Kirgistanem, Kazachstanem, Armenią i Azerbejdżanem. Dane te wskazują na udział Gruzji w procesie reeksportu, który pomaga Federacji Rosyjskiej w omijaniu zachodnich sankcji[23]. Rząd w Tbilisi nie przyłączył się do nich, a wręcz przeciwnie – postanowił zarobić na tej sytuacji, co doprowadziło do ochłodzenia relacji z Ukrainą. Porty Gruzji były też istotne dla procederze reeksportu w którym brała i bierze udział Republika Armenii. Były one dosłownym pomostem dla Erywania oraz Moskwy. Zdarzały się jednak sytuacja, gdy gruzińskie władze uginały się pod presją świata zachodniego, co przełożyło się np. na spadek wartości reeksportu aut[24]. Choć śledztwo reporterów Sky News wykazało, że proceder ten jest kontynuowany[25]. Jak widać brak relacji dyplomatycznych nie przeszkadza w pogłębianiu tych handlowych. Gruzja korzysta na takim układzie z Federacją Rosyjską, a przystąpienie do wojny handlowej z tym krajem byłoby katastrofalne dla gruzińskiego sektora rolniczego oraz przetwórczego, który notował do tej pory wzrost. Federacja Rosyjska jest m.in. największym importerem gruzińskich alkoholi, w tym głównie, win[26]. Embargo pomiędzy Rosją a Gruzją trwające od 2006 do 2013 r. bardzo mocno uderzyło w gruzińską gospodarkę. Wznowienie pełnych relacji handlowych było jednym z priorytetów rządów Gruzińskiego Marzenia[27]. Gruzińskie wina po dzień dzisiejszy są głównym towarem eksportowym, zaś w przypadku importu były to węglowodory. W związku z tym rządzące Gruzińskie Marzenie będzie kontynuować proceder pogłębienia relacji handlowych z Rosją. Mimo, że konsekwencją tej praktyki może być dalsze uzależnienia się od tego państwa.
Drugim, najważniejszym partnerem handlowym pozostała Unia Europejska. Wolumen handlowy z Brukselą osiągnął w 2022 r. 3,96 mld $ (21% udział w całości wymiany handlowej), w 2023 r. 4,53 mld $ (21%), a w 2024 r. 5,19 mld $ (22%). W przypadku wymiany handlowej z UE, całkowity wolumen handlowy zanotował niższy wzrost niż w przypadku tej z krajami WNP. O ile wartość eksportu zanotowała skok do poziomu 0,86 mld $ w 2022 r., tak potem zaczęła ona spadać do 0,57 mld $ w 2024 r. Całkowicie odwrotny trend można zauważyć w przypadku importu. W 2022 r. wyniósł on 3,06 mld $, tak w 2024 r. było to już 4,62 mld $. Jest to wzrost o 150%. Wartość importu wyniosła 1,33 mld $ w 2024 r., przy eksporcie wynoszącym ponad 50 mln $. Jest to ogromna dysproporcja. Gruzja głównie importowała z Niemiec maszyny, auta oraz części do nich[28]. Jest to tylko jeden z przykładów procesu reeksportu, w którym uczestniczą też pozostałe kraje Kaukazu Południowego oraz Azji Centralnej. Jak prezentowała się wolumen wymiany handlowej z Polską? Ten też zanotował wzrost w wartościach bezwzględnych. W 2022 r. jego wartość wyniosła prawie 260 mln $, w 2023 r. ponad 319 mln $, a w 2024 r. prawie 383 mln $. W ostatnim roku stosunek importu do eksportu był sześciokrotny. Polska eksportowała głównie pojazdy silnikowe, maszyny oraz żywność, natomiast importowała wino oraz tekstylia. Polska nadal pozostaje drugim krajem pod względem importu gruzińskiego wina na świecie.
Pozostałymi, istotnymi partnerami handlowymi pozostały Stany Zjednoczone, Republika Turecka oraz Chińska Republika Ludowa. Wolumen wymiany handlowej ze Stanami Zjednoczonymi wyniósł w 2022 r. 1,28 mld $ (7% udział w całości wymiany handlowej), w 2023 r. 2,15 mld $ (10%), a w 2024 r. 2,24 mld $ (9,5%). Tu sytuacja jest podobna do tej w przypadku relacji handlowych z UE. Wartość eksportu w stosunku do importu była marginalna i wynosiły one odpowiednio 141 mln $ oraz 2,1 mld $ w 2024 r. Jak w przypadku Republiki Federalnej Niemiec głównym towarem importowanym do Gruzji w 2022 r. były auta[29]. Ta tendencja utrzymała się w kolejnych latach W przypadku Republiki Tureckiej te wartości były jeszcze większe. W 2022 r. wolumen handlowy wyniósł 2,80 mld $ (15% udział w całości wymiany handlowej), w 2023 r. 2,99 mld $ (14%), w 2024 r. 3,24 mld $ (14%). To właśnie z tym krajem Gruzja notowała największą wartość wolumenu handlowego. Kolejnym była Federacja Rosyjska. Gruzja importowała z Turcji głównie farmaceutyki, konstrukcje i części konstrukcji z żelaza lub stali, auta oraz węglowodory. W przypadku eksportu dominowała energia elektryczna. Wartość wolumenu handlowego z Chińską Republiką Ludową również zanotował wzrost. W 2022 r. osiągnął on poziom 1,87 mld $ (10 % udział w całości wymiany handlowej), w 2023 r. 1,64 mld $ (7,5%), a w 2024 r. 1,91 mld $ (8%). Gruzja głównie importowała z Chin maszyny oraz elektronikę, eksportowała zaś rudy i koncentraty kamieni szlachetnych, przyprawy oraz rudy miedzi.
Jak prezentuje się dalsza perspektywa handlowa Gruzji? Dla rządu w Tbilisi najważniejszymi partnerami pozostaną kraje WNP. Takie stanowisko wprost wyraził przewodniczący gruzińskiego parlamentu Szalwa Papuaszwili. 28 listopada ub. r. Stwierdził na antenie telewizji Rustawi 2, że potencjalne członkostwo w UE oznacza zerwanie wielu umów z krajami WNP oraz Chińską Republiką ludową, a te są istotne dla Gruzji[30]. Warte odnotowania jest to, że praktycznie z każdym istotniejszym partnerem handlowym Gruzja miała ujemny bilans handlowy. Wyjątkiem są właśnie niektóre kraje WNP – Kirgistan, Kazachstan, Armenia i Azerbejdżan. Kluczowe jest też to, że gruziński polityk wspomina współpracę z Chinami obok krajów WNP. Chiński kapitał jest coraz istotniejszym składnikiem w strukturze gruzińskiej gospodarce, ale również handlu[31]. Gruzja, obok Azerbejdżanu, ma się stać istotnym elementem tzw. Korytarza Środkowego biegnącego właśnie z Chin przez kraje Azji środkowej oraz Kaukaz Południowy w kierunku krajów europejskich. Jego rola wzrosła po rosyjskiej inwazji na Ukrainie blokując dalszy rozwój tzw. Korytarza Północnego biegnącego przez terytorium Federacji Rosyjskiej oraz Republiki Białorusi[32]. Jednym z istotnych elementów Korytarza Środkowego będzie budowa portu Anaklia[33]. Przetarg na ten projekt wygrało chińskie konsorcjum. Tym, co najmocniej wyraziło przyszłe pogłębienie współpracy chińsko-gruzińskiej było podpisanie partnerstwa strategicznego przez oba kraje w 2023 r.[34]. Stale będzie rosnąć też współpraca z najważniejszym partnerem handlowym jakim nadal pozostaje Republika Turecka. Gruzińskie władze wielokrotnie podkreślały tę współpracę obok tych gospodarczej oraz politycznej[35]. Relacje handlowe z krajami WNP, Chin oraz Turcji mają jedną przewagę nad tymi z krajami Unii Europejskiej czy USA – nie przykładają takiej wagi do kwestii praw człowieka czy demokracji. To natomiast może się negatywnie odbić współpracy handlowej z Brukselą i Waszyngtonem. Z drugiej strony normy jakie musi spełniać rynek gruziński na tych rynkach, a w szczególności na unijnym, nadal są bardziej wygórowane niż te stawiane przez pozostałych partnerów handlowych. Mimo to znaczenie Gruzji w handlu międzynarodowym będzie stale rosnąć ze względu na wspomniany Korytarz Środkowy oraz współpracę energetyczną Azerbejdżanu z Unią Europejską. Gruzja jest krajem tranzytowym dla azerbejdżańskich węglowodorów, które następnie są transportowane przez terytorium Turcji do krajów unijnych[36].
Jak natomiast wyglądają prognozy dla gruzińskiego handlu? Oczekuje się, że deficyt na rachunku obrotów bieżących wzrośnie w 2025 i 2026 roku. Słabość na rynkach światowych i niepewność dotycząca kluczowych partnerów handlowych prawdopodobnie spowolnią wzrost napływu środków z zagranicy. Przewiduje się, że całkowity eksport wzrośnie o 11,7% w 2025 r. i 13,1% w 2026 r., podczas gdy import wzrośnie o 10,2%, a następnie o 11,4% przy utrzymującym się imporcie pojazdów do reeksportu. Półprodukty i surowce pozostaną podstawą gruzińskiego eksportu towarów, wraz z reeksportem pojazdów. Przewiduje się, że wzrost eksportu usług spowolni jeszcze bardziej do 12,8% w 2025 r. i nieco odbije do 13,2% w 2026 r.
Sytuacja społeczno-polityczna
Od 2012 r. władzę w Gruzji sprawuje partia Gruzińskie Marzenie. Doszła ona do władzy na kanwie niezadowolenia z rządów Zjednoczonego Ruchu, którego główną twarzą był prezydent Micheil Saakaszwili. Ówczesna koalicja zdołała dokonać przetasowania na gruzińskiej scenie politycznej, a nawet zdobyć większość konstytucyjną w wyborach w 2016 r. Rządy Gruzińskie Marzenia starały się poprawić nadwyrężone relacje z Federacją Rosyjską, ale kontynuowały też prozachodni kurs obrany przez poprzedników. Jeszcze kilka lat temu mało kto powiedziałby, że reformy w duchu demokratycznym zostaną wstrzymane, a wręcz Gruzja obierze odwrotny kierunek. Na obecny moment nie będzie nic kontrowersyjnego, by określić obecny rząd Gruzińskiego Marzenia mianem autokratycznego. Jednak pierwsze symptomy tych zmiany zaczęły być dostrzegalne jeszcze przed rosyjską inwazją na Ukrainę. Były nimi między innymi protesty zwane potocznie „nocą Gawriłowa” z 2019 r.[37] czy też kryzys polityczny spowodowany bojkotem prac parlamentu przez partie opozycyjne po wyborach z 2020 r. Spór ten próbowała rozwiązać Bruksela, ale nieskutecznie, co przełożyło się na pogorszenie jej relacji z Tbilisi. Ta kwestia zostanie jednak dokładnie poruszona w segmencie poświęconym sytuacji międzynarodowej. Gruzja miała problem z ostatecznym uzyskaniem statusu kandydata do Unii Europejskiej w 2022 r., w przeciwieństwie do Ukrainy oraz Mołdawii[38]. Wynikało to z zastopowania wprowadzania tzw. kamieni milowych, czyli rekomendacji zmian prawnych zaproponowanych przez Brukselę. Ostatecznie status kandydata został nadany w grudniu 2023 r., pomimo braku refleksji ze strony rządzącego Gruzińskiego Marzenia. Można rzec, że taka decyzja Brukseli była wyłącznie ukłonem w stronę gruzińskiej opozycji oraz tamtejszego społeczeństwa obywatelskiego. Tym bardziej, że w październiku 2024 r. miały odbyć się wybory parlamentarne. Gruzińskie Marzenie przygotowywało się do nich z ogromną determinacją. Była ona jednak wyrażona w chęci ograniczenia działalności partii opozycyjnych, niezależnych mediów oraz organizacji trzeciego sektora. Październikowe wybory określano wielokrotnie mianem plebiscytu. Dla opozycji było to być albo nie być w powrocie na demokratyczną, prozachodnią ścieżkę, a dla rządzących walka o konserwatywne wartości oraz uniknięcie wciągnięcia Gruzji w wojnę z Rosją. Czyje obawy były słuszne? Opozycji. Rządzące Gruzińskie Marzenie robiło wszystko co w jego mocy, by zwyciężyć wyborach parlamentarnych. Jednym z najistotniejszych narzędzi było przegłosowanie w maju 2024 r. ustawy o tzw. agentach zagranicznych[39], zwanej formalnie ustawą „O przejrzystości obcych wpływów”[40]. Rządzący nie mieli problemu z wprowadzeniem takich zmian prawnych, bo byli w stanie odrzucać weta ówczesnej, piątej prezydentki Salome Zurabiszwili. Choć sięgnęła ona po fotel prezydencki przy wsparciu Gruzińskiego Marzenia, to po inwazji rosyjskiej na Ukrainę stała się nieformalną liderką gruzińskiej opozycji. Poza antydemokratycznymi zmianami prawnymi, Gruzińskie Marzenie przeprowadzało szereg aresztowań oraz przeszukań u działaczy społecznych oraz dziennikarzy. Kampania wyborcza była prowadzona w sposób agresywny oraz dehumanizujący przeciwników politycznych. Opozycja była przedstawiana jako piąta kolumna oraz tzw. „globalna partia wojny”, która ma służyć bliżej nieokreślonym, międzynarodowym interesom. Ta teoria spiskowa insynuuje, ze hipotetyczne zwycięstwo partii opozycyjnych miało wprowadzić w Gruzji chaos, a ostatecznie wciągnąć kraj o wojny z Rosją. Pieczę nad sukcesem wyborczym rządu miał trzymać Bidzina Iwaniszwili – oligarcha, lider Gruzińskiego Marzenia oraz szara eminencja kierująca Gruzją z tylnego fotela. Formanie nie piastuje żadnego urzędu, ale ma pełną kontrolę nad kształtem gruzińskich gabinetów politycznych. W zaistniałej sytuacji gruzińska opozycja, będąca od wielu lat skonfliktowana oraz podzielona postanowiła wystartować wspólnie o wyborów[41]. Blok Jedność-Uratować Gruzję (lista nr 5) reprezentował Zjednoczony Ruch Narodowy oraz inne ugrupowania związanie niegdyś z tą partią. Drugim blokiem była Koalicja na rzecz Zmian (lista nr 4) złożona z działaczy, którzy w przeszłości byli związani ze Zjednoczonym Ruchem Narodowym. Trzecim był blok Silna Gruzja (lista nr 9) złożona z polityków nie związanych politycznie z byłym prezydentem Micheilem Saakaszwilim. Czwartą, poważną siłą opozycyjną była partia Dla Gruzji. Liderem jej pozostaje Giorgi Gacharia – były premier z ramienia Gruzińskiego Marzenia (2019-2021). Wszystkie te bloki oraz partie szły do wyborów pod szyldem tzw. Karty Gruzińskiej[42]. Była to umowa zawarta pod auspicjami ówczesnej prezydentki Salome Zurabiszwili, która zobowiązywała się sygnatariuszy do zawiązania wspólnego rządu w przypadku wygrania wyborów parlamentarnych. Taki rząd miał na celu cofnięcie niedemokratycznych zmian prawnych wprowadzonych przez Gruzińskie Marzenie i pociągnięcie do odpowiedzialności rządzących z tego ugrupowania oraz jej lidera – Bidzinę Iwaniszwilnego. Ostatecznie większość parlamentarną zagwarantowało sobie rządzące dotychczas Gruzińskie Marzenie. Z czego wynikał sukces partii rządzącej od ponad 12 lat, a porażka opozycji? Gruzińskie Marzenie dominowało w gruzińskiej przestrzeni publicznej całkowicie dominując ją nie tylko w największych miastach, ale również w ośrodkach prowincjonalnych. W tych drugich opozycja praktycznie była nieobecna, a co gorsza poszła do wyborów z przeświadczeniem, że przewaga w dużych ośrodkach miejskich pozwoli sięgnąć po władzę. Kolejnym problemem opozycji była jej tylko formalna zgoda. Ta miała jeszcze przed wyborami osiągnąć konsensus w osobie premiera, który zgodnie z ustaleniami Karty Gruzińskiej miał stanąć na czele technicznego rządu, a który po wprowadzeniu niezbędnych reform miał rozpisać nowe wybory. Ostatecznie opozycja nie wyłoniła nikogo, więc potencjalni wyborcy nie wiedzieli nawet kto miałby stanąć na czele opozycyjnego rządu. Trzecią istotną kwestią był program wyborczy opozycyjnych ugrupowań. Te w większości skupiły się na postulacie odsunięcia od władzy Gruzińskiego Marzenia. Opozycja praktycznie zbagatelizowała kwestię reform społeczno-ekonomicznych, a to one są głównymi problemami z jakimi boryka się gruzińskie społeczeństw. Gruzińskie Marzenie umiało w lepszy sposób wyczuć społeczne nastroje i przygotować bogaty pakiet socjalnych obietnic. Nie oznacza to jednak, że wybory parlamentarne spełniały wszelkie, demokratyczny normy. Zdarzały się przypadki przemocy fizycznej pod lokalami wyborczymi, przekupstwa wyborców, łamania ciszy wyborczej czy tajności wyborów. O wielu nieprawidłowościach wspominały raporty międzynarodowych obserwatorów, m.in. OBWE[43]. Jednak ostatecznie uznawały one wybory za niesfałszowane. Innego zdania była gruzińska opozycja oraz tamtejszy trzeci sektor[44]. Dwa dni wyborach rozpoczęły się pierwsze protesty wzywające władze do rozpisania nowych wyborów pod auspicjami zachodnich instytucji. Opozycyjni parlamentarzyści nie przyjęli mandatów poselskich[45]. Gruzińskie Marzenie nie ugięło się pod tymi żądaniami, a wręcz przeciwnie zaczęło konsolidować władzę. W grudniu 2024 r. parlament wybrał nowego, szóstego prezydenta – Micheila Kawelaszwilego[46]. Rząd rozpoczął też walkę z ostatnimi, liczącymi się partiami opozycyjnymi, NGOsami oraz niezależnymi mediami. Jeszcze przed wyborami, w lipcu ub.r., premier Kobachidze stwierdził, że „Rok 2024 będzie rokiem pokonania liberalnego faszyzmu. 26 października zostanie on pokonany w Gruzji, a rok 2025 powinien stać się rokiem całkowitego wyzwolenia gruzińskiego społeczeństwa, gruzińskiego państwa i gruzińskiej polityki od liberalnego faszyzmu”[47]. Słowa te okazały się prorocze. Do tej pory rządzące Gruzińskie Marzenie doprowadziło do zatrzymania kilkudziesięciu polityków, dziennikarzy oraz działaczy społecznych. Władze zatrzymały już ośmiu polityków, którzy nie wstawili się przed parlamentarną komisję śledczą. Siedmiu z nich otrzymało już wyroki bezwzględnego więzienia[48]. Część liderów opozycji może zdecydować się na opuszczenie kraju. W więzieniu przebywa też były prezydent Micheil Saakaszwili, ale jego osadzenie miało miejsce już październiku 2021 r.[49] Tak samo inni działacze społeczni oraz przedstawiciele środowiska dziennikarskiego. Rządzące Gruzińskie Marzenie w dalszym ciągu wprowadza niedemokratyczne rozwiązania prawne. Na obecny moment uchwaliło ustawę o radiofonii i telewizji, która wprowadza m.in. zakaz finansowania ze źródeł zagranicznych. Innymi rozwiązaniami prawnymi są te uderzające w środowiska LGBT oraz znoszące pojęcie „gender” z prawodawstwa. Gruziński rząd zniósł też obowiązek udziału organizacji pozarządowych w konsultacjach przy zmianach legislacyjnych czy też wprowadził do kodeksu karnego pojęcie zdrady stanu[50]. Wisienką na torcie jest wprowadzenie nowej ustawy o tzw. agentach zagranicznych, która w swoich założeniach jest ostrzejsza niż amerykańska ustawa FARA. Nowa ustawa uderza nie tylko w organizacje, ale również osoby fizyczne. Wszystkie te działania mają ograniczyć jakiekolwiek formy działalności opozycyjnej[51]. Mimo to w kraju nadal trwają protesty, choć najsilniejsze były one na przełomie listopada i grudnia ub. r. po decyzji premiera Irakliego Kobachidze, że gruzińskie władze zawieszają rozmowy akcesyjne o przystąpieniu do UE[52]. Na obecny moment nic nie wskazuje na to, by rządzące Gruzińskie Marzenie ugięło się pod presją protestujących. Aparat władzy jest mocno skonsolidowany i może liczyć na wsparcie resortów siłowych[53]. To oznacza, że Gruzja może na wiele lat pozostać krajem autorytarnym. Tym, co znaczącym stopniu może pogrążyć rządy Gruzińskiego Marzenia byłoby drastyczne pogorszenie się sytuacji społeczno-ekonomicznej w kraju. Kwestie takie jak niskie płace, bezrobocie, wysokie koszty życia, bieda czy dostęp do wody pitnej oraz jej jakość[54]. Choć te same badania wskazują też, że większość Gruzinów jest za członkostwem w Unii Europejskiej i NATO, to problemy społeczno-ekonomiczne są istotniejsze. To te problemy dotyczą większości Gruzinów i jeśli Gruzińskie Marzenie nie będzie w stanie skutecznie ich rozwiązać, to może to w znaczący sposób podważyć mandat tej partii do rządzenia. Innym zagrożeniem dla stabilności rządów Gruzińskiego Marzenia mogą być zdecydowane działania zachodnich partnerów. Jednak skoordynowane sankcje ze strony Brukseli oraz Waszyngtonu mogłyby mocno uderzyć w gruzińskie społeczeństwo, a w mniejszym stopniu dotknąć obóz władzy.
Sytuacja międzynarodowa
Od 2003 r. Gruzja starała się pogłębiać swoją współpracę międzynarodową z partnerami zachodnimi szukając przeciwwagi dla sąsiada o imperialnych skłonnościach jakim była Federacja Rosyjska. Kurs ten był kontynuowany przez rządzące Gruzińskie Marzenie, które dzierży władzę o 2012 r. Diametralny zwrot w polityce zagranicznej nastąpił po rosyjskiej inwazji na Ukrainę. Relacje z zachodnimi partnerami osłabły, a Tbilisi zaczęło ocieplać relacje z autorytarnymi reżimami.
Do 2022 r. relacje z Brukselą oraz Waszyngtonem wskazywały na to, że Gruzja będzie dążyć do integracji ze strukturami Unii Europejskiej oraz NATO. W 2014 r. Gruzja zawarła z Unią Europejską umowę stowarzyszeniową (AA) wraz z porozumieniem o pogłębionej i kompleksowej strefie wolnego handlu (DFCTA)[55]. Ta druga weszła w życie w 2016 r. W 2017 r. Bruksela wprowadziła ruch bezwizowy dla Gruzinów. Można rzec, że Gruzja była prymusem w dążeniach do integracji ze strukturami unijnymi. Podobne kroki podejmowano w związku ze współpracą z NATO. Już w 2009 r. Gruzja zawarła partnerstwo strategiczne ze Stanami Zjednoczonymi, co wzmocniło euroatlantyckie partnerstwo. W 2015 r. otworzono Połączone Centrum Szkoleniowe NATO-Gruzja w Krtanisi (dzielnica stołecznego Tbilisi). O 2016 r. w Gruzji trwały też coroczne ćwiczenia „Noble Partner” – wielonarodowa inicjatywa, głównie pod patronatem amerykańskim. Wyrażeniem zachodnich aspiracji było wpisanie przez Gruzińskie Marzenie do konstytucji art. 78. Jego treść brzmi mniej więcej tak: „Organy konstytucyjne podejmą wszelkie środki w ramach swoich kompetencji w celu zapewnienia pełnej integracji Gruzji z Unią Europejską i Organizacją Traktatu Północnoatlantyckiego”. Poprawka ta została przegłosowana w 2017 r., a weszła w życie w 2018 r. Wydawać by się mogło, że współpraca z UE oraz NATO będzie się nadal pogłębiać, a członkostwo w tych strukturach jest tylko kwestią czasu. Tym bardziej w tak trudnym sąsiedztwie z Federacją Rosyjską, która już w latach 90. XX w. wspierała ruchy separatystyczne w Abchazji i Osetii Południowej oraz w dalszym ciągu podważa integralność terytorialną Gruzji. Moskwa uznaje i wspiera separatystyczne rządy Suchumi oraz Cchinwali. Niezależność tych obszarów pogłębiła tzw. wojna pięciodniowa (7-12.08.2008 r.) toczona między Rosją a Gruzją. Rzeczywistość okazała się zupełnie inna. Po inwazji rosyjskiej na Ukrainę, gruzińska sytuacja społeczno-polityczna została przemodelowana o sto osiemdziesiąt stopni. Pierwsze symptomy pogorszenia relacji na linii Tbilisi-Bruksela można było dostrzec w 2021 r. Ówczesny przewodniczący Rady Europejskiej Charles Michel doprowadził do zawarcia porozumienia pomiędzy rządzącym Gruzińskim Marzeniem, a opozycją przed wyborami lokalnymi. To zakładało, że jeżeli partia rządząca otrzyma mniej niż 43% głosów, to ta rozpisze przedterminowe wybory parlamentarne[56]. Ostatecznie Gruzińskie Marzenie wycofało się z tego porozumienia i wygrało wybory lokalne uzyskując 46,7% głosów. Dodatkowo na relacje Gruzji z Zachodem wpłynęło aresztowanie prezydenta Micheila Saakaszwilego, który wrócił do kraju przed wyborami lokalnymi oraz wycofanie się gabinetu premiera Irakliego Garibaszwilego z drugiej transzy kredytu w wysokości 75 mln euro udzielonego przez Brukselę. W przypadku oferty pomocowej ze strony Unii Europejskiej, Gruzja nie spełniła warunku formalnego do otrzymania jej – przeprowadzenia reformy w systemie sądownictwa. Te pierwsze symptomy doprowadziły do tego, że Gruzja nie uzyskała w czerwcu 2022 r. statusu kandydata do Unii Europejskiej. Starała się o niego już na początku marca tego roku, w związku z sytuacją na Ukrainie. Gruzja nie zrealizowała wspomnianych już w analizie rekomendacji prawnych, jakie powinna wdrożyć by w dalszym ciągu realizować proces akcesyjny. Ostatecznie status kandydata otrzymała w grudniu 2023 r., ale z uwagi na pogarszającą się sytuację polityczną w kraju rozmowy akcesyjne zostały wstrzymane przez Brukselę w czerwcu 2024 r. Rządzące Gruzińskie Marzenie podjęło taką decyzję w listopadzie 2024 r. Aktualna sytuacja polityczna w Gruzji nie wskazuje na to, by kraj ten miał jakiekolwiek szanse na stanie się członkiem Unii Europejskiej. Po październikowych wyborach parlamentarnych, Parlament Europejski przyjął kilka rezolucji wymierzonych w Gruzińskie Marzenie. W rezolucji z lutego br. wezwał Komisję Europejską m.in. do nałożenia sankcji na przedstawicieli gruzińskich władz oraz by wymusić na nich rozpisanie nowych wyborów parlamentarnych[57]. Bruksela nie podjęła jeszcze w tej sprawie decyzji, a kwestia ta jest nadal konsultowana z państwami członkowskimi. Aby wprowadzono unijne sankcje na Gruzję będzie potrzebna jednomyślność, ale uzyskanie jej będzie mało prawdopodobne. To samo tyczy się zniesienia ruchu bezwizowego dla Gruzinów, choć taka decyzja wymagać będzie zgody piętnastu spośród dwudziestu siedmiu członków wspólnoty. Udało się jedynie wprowadzić ruch wizowy dla gruzińskich dyplomatów i urzędników w styczniu br.[58] oraz wstrzymać pomoc finansową w wysokości ponad 120 mln euro w sierpniu ub.r.[59]. W zaistniałej sytuacji sankcje na poszczególnych, gruzińskich urzędników zostały wprowadzone do tej pory przez część członków UE – Litwę, Łotwę, Estonię, Polskę, Niemcy oraz Czechy. Sankcje nałożyły też Wielka Brytania, Kanada oraz Ukraina. Relacje gruzińsko-ukraińskie uległy drastycznemu pogorszeniu po inwazji rosyjskiej na Ukrainę. Po pierwsze Gruzja nie przystąpiła do zachodnich sankcji wymierzonych w Rosję, a wręcz pomaga jej w procesie reeksportu. Gruzińskie Marzenie stara się zachować neutralność względem wojny rosyjsko-ukraińskiej, oskarżając przy okazji Zachód o próbę wciągnięcia Gruzji do wojny. Z drugiej strony w kwietniu 2022 r. gruzińskie władze wysłały delegację parlamentarną do Kijowa, Buczy oraz Irpienia, na czele której stał przewodniczący parlamentu Szalwa Papuaszwili[60]. Kwestią newralgiczną jest również zatrzymanie Micheila Saakaszwilego. Kijów wielokrotnie apelował o przekazanie go ukraińskim władzom lub o możliwość udzielenia pomocy konsularnej, co Tbilisi zignorowało[61].
Większą determinacją od Brukseli wykazał się Waszyngton. Jeszcze za administracji prezydenta Joe Bidena prowadzono szereg sankcji finansowych na niektórych urzędników gruzińskiego MSW oraz na samego Bidzinę Iwaniszwilego, zamrażając jego aktywa w USA. Dodatkowo amerykańskie władze podjęły decyzję o zakazie wydawania wiz kilkudziesięciu gruzińskim urzędnikom oraz ich rodzinom. Wisienką na torcie były zawieszenie wspólnych ćwiczeń wojskowych w ramach programu „Noble Partner” w lipcu ub.r. oraz zawieszenie partnerstwa strategicznego w listopadzie ub.r. Gruzińskie Marzenie liczyło na to, że wszystkie te decyzje zostaną cofnięte przez nową administrację prezydenta Trumpa, jednak nic takiego się nie wydarzyło. Co więcej, 5 maja br. Izba Reprezentantów uchwaliła ustawę MEGOBARI. Ta musi jeszcze zostać przegłosowana w amerykańskim Senacie[62]. Co tak właściwie zakłada? Ustawa przewiduje narzędzia, które mają wywrzeć presję na Gruzińskim Marzeniu, ale też szereg instrumentów wsparcia dla gruzińskiej opozycji oraz tamtejszego społeczeństwa obywatelskiego. MEGOBARI zakłada też rozwiązania mające na celu ograniczanie rosyjskich wpływów w Gruzji. W skrócie – pakiety sankcji na osoby związane z gruzińskimi władzami oraz wsparcie finansowane dla środowisk opozycyjnych. Ustawa zakłada też zachęty finansowe oraz wsparcie wojskowe jeśli Gruzja wróci na demokratyczne tory. Jak widać retoryka Gruzińskiego Marzenia, który ma walczyć tak jak prezydent Donald Trump z własnym deep state nie znalazła podatnego gruntu.
Inaczej wyglądały relacje z Federacją Rosyjską po 24 lutego 2022 r. Gruzja formalnie nie utrzymuje relacji dyplomatycznych z Rosją. Abchazję oraz Osetię Południową traktuje jako obszary okupowane przez Federację Rosyjską, która wspiera tamtejsze, separatystyczne rządy. Nie przeszkadza to jednak Tbilisi w pogłębianiu relacji gospodarczych oraz handlowych z Moskwą. Gruzja nie widzi nic złego w tym by poprawić sytuację gospodarczą kraju poprzez pomoc w omijaniu zachodnich sankcji nałożonych na Rosję. Gruziński rząd nie miał też nic przeciwko licznej, rosyjskiej migracji, traktując ją jako turystów, które zasilą gruziński budżet i wzmocnią rodzimy sektor turystyczny. Obie strony porozumiały się również w sprawie uruchomienia nowych szlaków komunikacyjnych. W kwietniu 2023 r. uruchomiono połączenie cargo pomiędzy Batumi a Noworosyjskiem, zaś w maju wznowiono połączenia lotnicze zawieszone od 2019 r. Rosja wykorzystuje tę sytuacje i wzmacnia swoje wpływy w Gruzji, ale również w obszarze Morza Czarnego. W październiku 2023 r. Federacja Rosyjska zadeklarowała, że planuje zbudować bazę morską na terenie separatystycznej Abchazji[63]. Takie działania ze strony Gruzińskiego Marzenia mogą spotkać się z jednej strony ze znacznym sprzeciwem gruzińskiego społeczeństwa. Z drugiej strony Gruzini boją się potencjalnego konfliktu z Rosją, na co wpływ ma nadal żywa pamięć o wojnie z 2008 r. Spoglądając na mapę Kaukazu Południowego nie trudno stwierdzić w jak newralgicznym położeniu jest Gruzja. Tym bardziej, że tak jak Armenia, jest ona bardziej przedmiotem niż podmiotem polityki zagranicznej. W zupełnie innym położeniu jest Azerbejdżan. Antyrosyjską narrację ze strony Gruzji można było zaobserwować w trakcie głosowań nad poszczególnymi uchwałami Zgromadzenia Ogólnego ONZ wymierzonymi w Federację Rosyjską.
Gruzja w dalszym stopniu będzie pogłębiać partnerstwo z Republiką Turcji oraz Republiką Azerbejdżanu. Oba kraje są dla Tbilisi niezbędne w zakresie współpracy gospodarczej oraz handlowej. Rozszerza się również ta w wymiarze politycznym oraz bezpieczeństwa. Zarówno Ankara i Baku wspierają gruzińskie dążenia do odzyskania pełnej integralności terytorialnej. W przypadku Azerbejdżanu państwo to jest nadal istotnym partnerem w zakresie energetyki. Gruzja jest niezbędna dla Azerbejdżanu jako kraj tranzytowy dla jego węglowodorów. Ponadto oba kraje zacieśniają współpracę energetyczną z Unią Europejską, która po 24 lutego 2022 r. dywersyfikuje źródła pozyskiwania surowców energetycznych, chcąc uniezależnić się w tej materii od Federacji Rosyjskiej. Jest to pewna szansa dla rządzącego Gruzińskiego Marzenia by pogłębiać silne więzi ekonomiczne z Brukselą, nawet jeśli utrzyma się dotychczasowa sytuacja polityczna w relacjach bilateralnych. Dla Turcji Gruzja, obok Azerbejdżanu, stanowi element poszerzania swoich wpływów na obszarze Kaukazu Południowego. Tym bardziej, że Rosja zaczyna je tracić w Armenii[64]. Pewną szansą zarówno dla Turcji jak i Iranu byłoby przystąpienie Gruzji do formatu 3+3, który ograniczyłby w dalszym stopniu wpływy euroatlantyckie na Kaukazie Południowym, a zwiększył te graczy regionalnych. Nie jest to jednak na obecny moment możliwe, bo jednym z członków tej platformy jest Rosja, z którą Gruzja nie utrzymuje relacji dyplomatycznych.
Wnioski
Sytuacja gospodarcza oraz handlowa w Gruzji prezentuje się obecnie dosyć stabilnie. Pierwsze skutki wpływu inwazji rosyjskiej na Ukrainę okazały się negatywne dla gruzińskiej gospodarki. W latach 2023-2024 normalizowała się, a nawet zaczęła odnotowywać pozytywne symptomy. Perspektywy na kolejne dwa lata świadczą o spowolnieniu wzrostu gospodarczego i nieznacznym wzroście deficytu. Obawa dotyczy się wartości waluty narodowej lari, której grozi dewaluacja. Istnieje też perspektywa dalszego spadku zagranicznych inwestycji. Gruziński bilans handlowy wzrósł praktycznie z wszystkimi, najważniejszymi partnerami gospodarczymi. Wynikało to m.in. z gruzińskiego udziału w procesie reeksportu, który pomagał Federacji Rosyjskiej uniknąć skutków zachodnich sankcji, a co okazało się pozytywne dla krajowego budżetu. Z drugiej strony skutkuje to dalszym uzależnianiem się gospodarki Gruzji od Rosji. To, co nie napawa optymizmem to niestabilna i niepewna sytuacja społeczno-polityczna w kraju. Autorytarne rządy Gruzińskiego Marzenia mają silne fundamenty i w konsekwentny sposób zwalczają wszelkie przejawy opozycji, ale spotyka się to z niezadowoleniem ze strony partnerów zachodnich. To skutkuje wstrzymaniem dalszego procesu akcesyjnego do UE oraz NATO. Taka sytuacja zmusza Gruzję do pogłębiania relacji z innymi, autokratycznymi graczami. Zarówno tymi regionalnymi, jak i światowymi. Gruzińskie Marzenie zapewne utrzyma władzę jeśli będzie w stanie skutecznie zwalczać problemy społeczno-ekonomiczne, z jakimi boryka się większość gruzińskiego społeczeństwa. W przeciwnym razie mandat tej partii do rządzenia ulegnie znacznemu osłabieniu. Dopóki trwa wojna ukraińsko-rosyjska, tak długo Gruzja nie będzie w stanie podjąć jakichkolwiek kroków przeciwko Federacji Rosyjskiej. Co więcej, na obecny moment obopólna współpraca jest postrzegana pozytywnie przez obie strony. Partia Gruzińskie Marzenie umacnia krajową gospodarkę, co daje jej silniejszy mandat do rządzenia. Natomiast Kreml zacieśniając współpracę gospodarczą z Gruzją tworzy kolejne narzędzia kontroli nad tym krajem, wzmacniając swoje wpływy na Kaukazie Południowym. Potencjalny powrót Gruzji na ścieżkę prozachodnią byłby możliwy w przypadku rosyjskiej porażki, ale z drugiej strony wymagałoby to od gruzińskiego rządu cofnięcia szeregu antydemokratycznych ustaw. Taka sytuacja grozi utratą władzy, a w konsekwencji rozliczeniem autorytarnych władz. Natomiast zwycięstwo armii rosyjskiej na Ukrainie będzie skutkować dalszym wzmacnianiem wpływów Kremla w Gruzji.
Źródła:
[1] Większość przytaczanych danych dotyczących gospodarki oraz handlu Gruzji będzie pochodzić z tego źródła informacji, საქართველოსსტატისტიკის ეროვნული სამსახური, https://www.geostat.ge/en (dostęp 25.06.2025).
[2] Gruzińska gospodarka w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości odnotowała drastyczny spadek wartości PKB. O ile w 1990 r. gruzińskie PKB w wartościach bezwzględnych wynosiło około 7,74 mld $, tak w 1994 r. spadło do ponad 2,5 mld $. Lata 90. XX w. to też utrata około 20% powierzchni kraju w postaci Abchazji oraz Osetii Południowej, zwanej przez Gruzinów regionem Cchinwali. Należy też wspomnieć o kilkuset tysiącach uchodźców, co było efektem krwawej wojny domowej.
[3] Economic slowdown and lower inflation – Asian Development Bank forecast for Georgia, https://jam-news.net/georgian-economy-forecast/(dostęp 25.06.2025).
[4] Russian influx boosts Georgian economy, but not everyone is feeling the boom, https://eurasianet.org/russian-influx-boosts-georgian-economy-but-not-everyone-is-feeling-the-boom (dostęp 25.06.2025).
[5] Double-digit inflation and rising prices in Georgia: who is the most impoverished?, https://jam-news.net/georgia-double-digit-inflation-what-has-risen-in-price-and-who-is-the-most-impoverished/ (dostęp 25.06.2025).
[6] Przed pandemią COVID-19 wśród turystów dominowali Azerbejdżanie. W 2019 r. Gruzję odwiedziło prawie 1,53 mln obywateli tego kraju. Po okresie pandemicznym liczba turystów z Azerbejdżanu mieściła się w widełkach 135-219 tys. osób rocznie. Sytuacja ta wynika głównie z polityki Azerbejdżanu, który od marca 2020 r. zamknął granice lądowe dla ruchu cywilnego. W związku z tym podróż do Gruzji może się odbyć wyłącznie drogą lotniczą: Aliyev claims Azerbaijan’s land border remains closed due to ‘security concerns’, https://oc-media.org/aliyev-claims-azerbaijans-land-border-remains-closed-due-to-security-concerns/ (dostęp 25.06.2025).
[7] «Не вижу проблемы» – мэр Тбилиси о росте числа приезжих из России, https://jam-news.net/ru/не-вижу-проблемы-мэр-тбилиси-о-росте/ (dostęp 25.06.2025).
[8] Loty pomiędzy obydwoma krajami zostały zawieszone w lipcu 2019 r. decyzją prezydenta Władimira Putina. Była to odpowiedź na czerwcowe, antyrosyjskie protest zwane „nocą Gawriłowa”: Russia-Georgia direct flights resume after 4-year hiatus, https://www.aa.com.tr/en/asia-pacific/russia-georgia-direct-flights-resume-after-4-year-hiatus/2901337 (dostęp 25.06.2025).
[9] President Zurabishvili: Flights with Russia “Not Welcome”, https://civil.ge/archives/522149 (dostęp 25.06.2025).
[10] What will change for Georgian citizens in 2023?, https://jam-news.net/what-will-change-in-georgia-in-2023/ (dostęp 26.06.2025).
[11] Rząd planuje zwiększyć godzinową płacę minimalną do poziomu 35 lari w 2025 r., ale taka zmiana nie została jeszcze przeprocesowana.
[12] Georgia’s Minimum Wage is Stuck in the 90s, https://www.hrw.org/news/2024/02/29/georgias-minimum-wage-stuck-90s (dostęp 27.06.2025).
[13] Georgia and Kyrgyzstan suspected of being auto suppliers for Russia, trade data indicates, https://eurasianet.org/georgia-and-kyrgyzstan-suspected-of-being-auto-suppliers-for-russia-trade-data-indicates (dostęp 27.06.2025).
[14] Birth rate declines in Georgia, but more families are having third child, https://jam-news.net/birth-rate-in-georgia/ (dostęp 27.06.2025).
[15] Geostat: Emigration from Georgia Nearly Doubled in 2023, https://civil.ge/archives/601581 (dostęp 27.06.2025).
[16] Georgia’s Wartime Russians Are Beginning To Leave, https://daviscenter.fas.harvard.edu/insights/georgias-wartime-russians-are-beginning-leave (dostęp 27.06.2025).
[17] Excise Duty Tax Increases On Tobacco Products From January 1, https://bm.ge/en/news/excise-duty-tax-increases-on-tobacco-products-from-january-1 (dostęp 27.06.2025).
[18] Moody’s ocenił rating Gruzji na, S&P Global na BB, a Fitch Ratings na BB. Rating Georgia Credit Rating, https://countryeconomy.com/ratings/georgia (dostęp 27.06.2025).
[19] Georgia’s Borjomi Fizzes Amid Water Production Dispute, https://www.rferl.org/a/georgia-borjomi-water-production-dispute/31895762.html(dostęp 27.06.2025).
[20]Граждане России зарегистрировали в Грузии почти 40 тысяч компаний, https://www.ekhokavkaza.com/a/grazhdane-rossii-zaregistrirovali-v-gruzii-pochti-40-tysyach-kompaniy/33129709.html (dostęp 27.06.2025). Spółki te często działają za pomocą firm offshore lub pośredników, co utrudnia ustalić kto właściwie stoi za danym przedsbiębiorstwem: Companies Founded in Georgia by Russian Citizens – Links and Registration Features , https://idfi.ge/en/companies-founded-by-citizens-of-russia-in-georgia-links-and-registration-characteristics (dostęp 27.06.2025).
[21] Georgia is the second most popular country for Russian real estate buyers, https://commersant.ge/en/news/economics/georgia-is-the-second-most-popular-country-for-russian-real-estate-buyers (dostęp 27.06.2025).
[22] Większość podawanych danych została pozyskana ze strony Krajowego Urządu Statystycznego Gruzji, საქართველოს სტატისტიკისეროვნული სამსახური, https://www.geostat.ge/en (dostęp 25.06.2025).
[23] Western goods reaching Russia through Georgia, https://jam-news.net/western-goods-reaching-russia/ (dostęp 28.06.2025).
[24] Under EU sanctions, re-export of cars from Georgia to Russia and Belarus prohibited, https://jam-news.net/under-eu-sanctions-re-export-of-cars-from-georgia-to-russia-and-belarus-is-prohibited/ (dostęp 28.06.2025).
[25] Brand new luxury British and European cars are entering Russia despite being banned – here’s how, https://news.sky.com/story/brand-new-luxury-british-and-european-cars-are-entering-russia-despite-being-banned-heres-how-13218444 (dostęp 28.06.2025).
[26] Wine exports increased slightly, https://gbc.ge/en/news/Economics-news/wine-exports-increased-slightly (dostęp 28.06.2025).
[27] Russia Receives First Batch Of Georgian Wine After Seven-Year Break, https://www.rferl.org/a/russia-georgia-wine-returns/25017834.html(dostęp 28.06.2025).
[28] Economy Ties Between Georgia-Germany, https://bm.ge/en/news/economy-ties-between-georgia-germany (dostęp 28.06.2025).
[29] W 2024 r. udział aut w gruzińskim imporcie oraz eksporcie był nadal dominujący. W przypadku tego pierwszego stanowiły one 20,5%, zaś drugiego 37%. Junked American cars do a roaring business in Georgia, https://eurasianet.org/junked-american-cars-do-a-roaring-business-in-georgia (dostęp 28.06.2025).
[30] Papuashvili on EU: Membership Means Surrendering Part of Sovereignty, https://sakartvelosambebi.ge/en/news/papuashvili-on-one-side-european-integration-and-on-the-other-disintegration-with-many-countries (dostęp 28.06.2025).
[31] Increasing Chinese Influence in Georgia, https://transparency.ge/en/post/increasing-chinese-influence-georgia (dostęp 28.06.2025).
[32] Azerbaijan, Kazakhstan, and China Announce New Cargo Terminal in Baku, https://www.caspianpolicy.org/research/category/azerbaijan-kazakhstan-and-china-announce-new-cargo-terminal-in-baku (dostęp 28.06.2025).
[33] Chinese-Led Consortium To Build Massive Port Project On Georgia’s Black Sea Coast, https://www.rferl.org/a/anaklia-georgia-china-port-winner/32970697.html (dostęp 28.06.2025).
[34] Georgia and China Issue Joint Statement on Strategic Partnership, https://civil.ge/archives/553820 (dostęp 28.06.2025).
[35] Ираклий Кобахидзе: Турция – торговый партнер Грузии номер один, https://www.aa.com.tr/ru/политика/ираклий-кобахидзе-турция-торговый-партнер-грузии-номер-один/3221858 (dostęp 28.06.2025).
[36] Temat ten w kontekście Azerbejdżanu został poruszony w analizie Centrum dotyczącej tego kraju: Sytuacja gospodarcza i handlowa Republiki Azerbejdżanu po 24 lutego 2022 r., https://centrumrosja.com/sytuacja-gospodarcza-i-handlowa-republiki-azerbejdzanu-po-24-lutego-2022-r/ (dostęp 28.06.2025).
[37] Wystąpienia publiczne w nocy z 20 na 21 czerwca, których głównym pretekstem było zajęcie przez rosyjskiego deputowanego Siergieja Gawriłowa fotela przewodniczącego parlamentu Gruzji podczas obrad Zgromadzenia Parlamentarnego Państw Prawosławnych. Głównym motorem napędowym protestów były organizacje trzeciego sektora. Te odbyły się też pod hasłem złej sytuacji ekonomiczno-społecznej. Protesty zostały brutalnie stłumione przed ówczesnego MSW z ramienia Gruzińskiego Marzenia Giorgiego Gacharię, obecnie jednego z liderów opozycji.
[38] EU Commission recommends denying Georgia candidate status, https://oc-media.org/eu-commission-recommends-denying-georgia-eu-candidate-status/ (dostęp 28.06.2025).
[39] Pierwotnie ustawa miała być przegłosowana w marcu 2023 r., ale napotkała ona silny opór ze strony gruzińskiego społeczeństwa oraz zachodnich partnerów. W momencie otrzymania statusu kandydata do UE, rządzący nie musieli już wycofywać się z wprowadzenia w życie tej ustawy. Ważniejsze było dla nich wygranie wyborów parlamentarnych.
[40] Ustawa zakłada, że podmioty, organizacje pozarządowe oraz media finansowane w ponad 20% z zagranicy zostaną wpisane do rejestru, w którym zostaną określone mianem zagranicznych agentów. Niepodporządkowanie się temu prawu skutkuje wysokimi grzywnami, a w skrajnych przypadkach odpowiedzialnością karną.
[41] Wynikało to z chłodnej kalkulacji politycznej. Rządzące Gruzińskie Marzenie podniosło próg wyborczy z 3% do 5%. Mało która partia byłaby w stanie osiągnąć taki wynik samodzielnie. Dodatkowo wspólny start był możliwy wyłącznie po jednym szyldem, a ugrupowania polityczne nie chciały startować pod szyldem opozycyjnej konkurencji. W zaistniałej sytuacji powstały nowe bloki, co pozwoliło pogodzić szeroką scenę polityczną.
[42] Georgian Charter: President Proposes Unified Goals for Short-Term Parliament, Technical Government, https://civil.ge/archives/609466(dostęp 28.06.2025).
[43] Pełna treść raportu znajduje się pod tym linkiem: Georgia, Parliamentary elections, 26 October 2024: Final Report, https://www.osce.org/odihr/elections/georgia/584029 (dostęp 28.06.2025).
[44] Georgia’s Pro-Western Opposition Refuses To Recognize Election Results As Ruling Party Leads, https://www.rferl.org/a/georgian-election-vote-opposition-refueses-to-recognize-georgia-dream-lead-/33174896.html (dostęp 28.06.2025).
[45] Na obecny moment w gruzińskim parlamencie nie zasiada żaden opozycyjny parlamentarzysta. Rolę koncesjonowanej opozycji pełnią dwa ugrupowania związane z Gruzińskim Marzeniem, a których posłowie startowali z list tego ugrupowania: Siła Ludu i Europejscy Socjaliści.
[46] Obecnie w Gruzji głowę państwa wybiera parlament, a nie jest on wyłaniany w wyborach powszechnych. Nowelizacja konstytucji w tym zakresie została przeprowadzona w 2017 r., a nowe prawo weszło w życie w 2018 r. Ostatnie wybory prezydenckie w starym formacie odbyły w tym samym roku.
[47] “2025 will be the year of freedom from liberal fascism,” says Georgian PM, https://jam-news.net/irakli-kobakhidze-on-liberal-fascism/(dostęp 28.06.2025).
[48] Stan na dzień 01.07.2025: Georgian opposition leader Gvaramia sentenced to 8 months in prison, https://oc-media.org/gvaramia-another-georgian-opposition-leader-sentenced-to-8-months-in-prison/ (dostęp 09.07.2025).
[49] Wobec Saakaszwilego toczą się kolejne procesy, które wydłużają jego pobyt w więzieniu. Ostatni wyrok zapadł w marcu 2025 r.: Jailed Former Georgian President Saakashvili Gets Additional 9 Years In Prison, https://www.rferl.org/a/saakashvili-georgia-trial-ivanishvili-court/33344999.html (dostęp 28.06.2025).
[50] Pojęcie to zostały usunięte z gruzińskiego prawodawstwa w 2007 r.
[51] Redakcja OC Media dokonała bilansu najważniejszych szesnastu zmian prawnych wymierzonych w gruzińskie społeczeństwo obywatelskie, które wprowadziło Gruzińskie Marzenie od lutego 2022 r.: Explainer | The 16 legislative changes that have shaped Georgia’s authoritarian slide, https://oc-media.org/explainer-the-16-legislative-changes-that-have-shaped-georgias-authoritarian-slide/ (dostęp 28.05.2026).
[52] Formanie rozmowy akcesyjne zostały już zawieszone 27 czerwca 2024 r. przez Radę Europejską: Georgia was granted candidate country status on 14 December 2023. On 27 June 2024, the European Council announced that the EU accession process for Georgia was “de facto halted”, https://eu4georgia.eu/eu-enlargement/ (dostęp 28.06.2025).
[53] Kontrastuje to z nadal podzieloną opozycją, która nie ma jednoznacznego stanowiska w sprawie udziału w październikowych wyborów lokalnych. Partie opozycyjne związane z blokami Jedność-Uratować Gruzję oraz Koalicja na rzecz Zmian opowiadają się za bojkotem. Przeciwnego zdania jest najsilniejsze ugrupowanie związane z blokiem Silna Gruzja, Lelo dla Gruzji, oraz partia Dla Gruzji.
[54] Te kwestie wskazywała największa ilość respondentów w badaniach opinii publicznej przeprowadzanych choćby przez International Republican Institute czy ISSA: Georgian Survey of Public Opinion | September – October 2023, https://www.iri.org/resources/georgian-survey-of-public-opinion-september-october-2023/ (dostęp 28.06.2025); Survey of the Georgian Population’s Attitudes Toward Current Events in Georgia, https://csf.ge/en/მოსახლეობის-განწყობებიდ/ (dostęp 28.05.2026).
[55] Georgia’s European Moment Finally Comes, https://eurasianet.org/georgias-european-moment-finally-comes (dostęp 28.06.2025).
[56] Gruzińska opozycja nie uznała wyborów parlamentarnych z 2020 r.
[57] JOINT MOTION FOR A RESOLUTION on the further deterioration of the political situation in Georgia, https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/RC-10-2025-0106_EN.html (dostęp 28.05.2026).
[58] Georgia: Council suspends visa-free travel for diplomats and officials, https://www.consilium.europa.eu/en/press/press-releases/2025/01/27/georgia-council-suspends-visa-free-travel-for-diplomats-and-officials/ (dostęp 28.06.2025).
[59] EU suspends over €120 million in aid to Georgia, https://oc-media.org/eu-suspends-over-e120-million-in-aid-to-georgia/ (dostęp 28.06.2025).
[60] Georgia sends parliamentary delegation to Bucha and Irpin, https://oc-media.org/georgia-sends-parliamentary-delegation-to-bucha-and-irpin/(dostęp 28.06.2025).
[61] Zelensky calls on foreign ministry to summon Georgian ambassador over treatment of Saakashvili, https://kyivindependent.com/zelensky-calls-on-georgian/ (dostęp 28.06.2025).
[62] Pod akronimem MEGOBARI kryje się “Mobilizing and Enhancing Georgia’s Optionsfor Building Accountability, Resilience and Independence Act”. Samo zaś słowo pochodzi z języka gruzińskiego i znaczy “przyjaciel”. Pełną treść dokumentu można znaleźć pod tym odnośnikiem: H.R.36 – MEGOBARI Act, https://www.congress.gov/bill/119th-congress/house-bill/36/text (dostęp 28.06.2025).
[63] Russia to build naval base in breakaway Georgian region, (dostęp 28.06.2025).
[64] Więcej na ten temat można znaleźć w analizie Centrum poświęconej Republice Armenii: Sytuacja gospodarcza i handlowa Republiki Armenii po 24 lutego 2022 r., https://centrumrosja.com/sytuacja-gospodarcza-i-handlowa-republiki-armenii-po-24-lutego-2022-r/ (dostęp 28.06.2025).
