SYTUACJA GOSPODARCZA I HANDLOWA REPUBLIKI AZERBEJDŻANU PO 24 LUTEGO 2022 R.
Wprowadzenie
Od momentu odzyskania niepodległości w latach 90. XX w. Republika Azerbejdżanu mierzyła się z wieloma wyzwaniami w polityce wewnętrznej oraz zagranicznej. Pierwsze lata suwerenności zbiegły się z krwawą wojną z Armenią o Górskich Karabach, która okazała się przegrana dla Azerbejdżanu. Trauma związana z utratą części terytorium oraz niepokoje społeczne zostały w pewnym stopniu zażegnane przez trwałe rządy prezydenta Hejdara Alijewa. Ten zagospodarował bogate złoża węglowodorów, którymi przyciągnął zagranicznych inwestorów. Politykę tę kontynuował jego syn Ilham Alijew. Rosyjska inwazja na Ukrainę otworzyła Azerbejdżanowi wachlarz możliwości na polu polityki wewnętrznej, ale również zagranicznej. Niniejsza analiza ma na celu prześledzenie procesów, które wpłynęły na sytuację w Republice Azerbejdżanu po 24 lutego 2022 r. Pierwsza część analizy skoncentrowana jest na sytuacji gospodarczej oraz handlowej tego kraju. Druga natomiast ma przybliżyć sytuację społeczno-polityczną oraz perspektywę polityki zagranicznej Azerbejdżanu. Te natomiast pozwolą czytelnikowi wyjaśnić w jaki sposób determinowały azerbejdżańską gospodarkę oraz handel.
Sytuacja gospodarcza
Według Państwowego Komitetu Statystycznego Republiki Azerbejdżanu[1] w 2021 r. azerbejdżańskie PKB zaczęło z powrotem rosnąć po perturbacjach związanych z wybuchem pandemii COVID-19 w 2020 r. Wtedy to zanotowano jego wzrost w wysokości 5,6%. W 2022 r. Azerbejdżan odnotował nadal wysoki współczynnik przyrostu PKB o 4,7%. W kolejnych latach tendencja wzrostowa utrzymała się, ale miała ona spore wahania. W 2023 r. był to wzrost o jedynie 1,1%, a w 2024 r. o 4,1%. Tendencja wzrostowa w zeszłym roku wróciła mniej więcej do tendencji z lat 2021-2022. O ile azerbejdżańskie PKB w liczbach bezwzględnych wynosiło prawie 55 mld $, tak w 2024 r. jego wartość wyniosła aż 75 mld $. Ponowny, zwiększony wzrost PKB w 2024 r. wynikał z wyższych wydatków na inwestycje publiczne, co przełożyło się na wzrost w tym sektorze gospodarki. Ten zanotowano również w usługach, które odpowiadają za prawie 42% PKB[2], zwiększył się z 1,8% w 2023 r. do 6,4% w 2024 r., odzwierciedlając silny wzrost w sektorach transportowym i turystyce. Przemysł przyspieszył z marginalnego spadku w 2023 r. do 2,1% wzrostu. Górnictwo odnotowało wzrost 0,8%, a budownictwo 9,6%. Równocześnie spadła produkcja ropy naftowej o 3,6%, ale wzrosła ta związana z gazem o 6,2%. Wzrost odnotowano też w sektorze rolniczym, choć w 2023 r. odnotowano spowolnienie z 3% do 1,4%, tak w 2024 r. trend się odwrócił, co dało wartość wzrostową o 1,7%. Konsumpcja była głównym motorem wzrostu po stronie popytu. Ta wzrosła u przeciętnego obywatela o 4,8%, odzwierciedlając wzrost dochodów gospodarstw domowych o 6,4%. Inwestycje ogółem zmniejszyły się o 0,7%, ponieważ inwestycje w sektorze węglowodorów spadły o 10,2%, podczas gdy inwestycje poza sektorem wzrosły o 3,3%.
W 2022 r. Republika Azerbejdżanu odnotowała bardzo wysoki wzrost inflacji. Ta wyniosła aż 13,9%, gdzie w 2021 r. miała ona tendencję wzrostową, ale na poziomie 6,7%. W największym stopniu inflacja dotknęła cen żywności, osiągając poziom ponad 20%. W głównej mierze miało to związek z inwazją rosyjską na Ukrainę, gdyż Republika Azerbejdżanu sprowadzała wiele żywności z Ukrainy – głównie produkty mięsne[3] oraz zboże[4]. Od 2023 r. inflacja zaczęła się stabilizować, a w 2024 r. drastycznie spadać. Spadek zaobserwowano w szczególności w przypadku żywności oraz innych towarów, ale w połowie roku zaczęła rosnąć z powodu wyższych cen paliw. Średnia roczna inflacja spadła z 8,8% w 2023 r. do 2,2% w 2024 r., odzwierciedlając spadki inflacji dla żywności z 9,6% do 1,3%, innych towarów z 8,4% do 1,6% oraz usług z 8,2% do 4,0%. Do spowolnienia przyczyniły się niższe światowe ceny żywności. Wzrost administrowanych cen paliw w czerwcu 2024 r. przyczynił się do wzrostu średniej rocznej inflacji z 0,6% w maju do 2,2% w grudniu. Sytuacja inflacyjna nie przełożyła się jednak na drastyczny wzrost stop procentowy przez bank centralny. Wzrosły one z poziomu 7,5% na 7,75% w sierpniu 2022 r., by potem wzrastać stopniowo do poziomu 9% w maju 2023 r. Poziom ten nie utrzymał się jednak zbyt długo, gdyż zaczął spadać od listopada 2023 r. Obecny poziom wynoszący 7,25% utrzymuje się od maja 2024 r.
Po 2022 r. azerbejdżańska turystyka zanotowała wzrost w stosunku do 2021 r., ale nie wróciła do poziomu sprzed pandemii wirusa COVID-19. W 2019 r. Azerbejdżan odwiedziło ponad 3,17 mln turystów. 29% z nich stanowili Rosjanie. W 2021 r. Azerbejdżan odwiedziło około 796 tys. osób, co jest drastycznym spadkiem. Nadal dominującą grupą byli Rosjanie stanowiący 32% podróżnych. Przełomowy okazał się 2022 r. kiedy to do Azerbejdżan odwiedziło 1,6 mln turystów. Wtedy to też zanotowano aż dwukrotny wzrost odwiedzających z Rosji w porównaniu z 2021 r. Było ich około 447 tys. i stanowili wówczas 28% odwiedzających. W 2023 i 2024 r. tendencja wzrostowa utrzymała się, ale nadal było jej daleko do wskaźników sprzed 2020 r. W 2023 r. Azerbejdżan odwiedziło 2,09 mln turystów, a w 2024 r. 2,63 mln turystów. W 2023 r. Rosjanie stanowili 30% turystów, ale w liczba bezwzględnych około 625 tys., natomiast w 2024 r. odpowiednio 28%, odpowiadające 731 tys. O ile na początku inwazji Azerbejdżan nie był dość często wybieranym kierunek wakacyjnym, tak jego wartość dla Rosjan rośnie z roku na rok. Ma to związek z ograniczeniem kierunków turystycznych dla obywateli rosyjskich po inwazji na Ukrainę. Jednak wartości bezwzględne w tej materii nie wróciły do poziomu sprzed 2020 r. kiedy to Azerbejdżan w 2019 r. odwiedziło aż 933 tys. Rosjan. Przychody z turystyki nie były znaczące dla azerbejdżańskiego budżetu. Dla porównania w 2019 r. wyniosły one około 2 mld $. W 2023 r. dochód z turystyki wyniósł około 1,6 mld $, a w 2024 r. około 2,4 mld $. Władze zamierzają kontynuować inwestycje w sektor turystyczny, czego wyrazem jest przyjęta już w tym celu strategia na lata 2022-2026[5].
Dosyć pozytywne symptomy zaobserwowano w związku z budżetem Republiki Azerbejdżanu. Deficyt budżetowy uległ dalszemu zmniejszeniu z 0,7% PKB w 2023 r. do 0,4% w 2024 r.. Dochody budżetowe wzrosły z 28,9% PKB do 29,4%, odzwierciedlając wzrost ceł i większe transfery z państwowego funduszu naftowego Azerbejdżanu (SOFAZ). Odzwierciedla to udział sektora energetycznego w azerbejdżańskim budżecie. Te stanowiły około 51,6% całkowitych wpływów do budżetu, pomimo kolejnych prób przezwyciężenia tego trendu przez rządzących. Jego najistotniejszym przedstawicielem jest państwowy koncert SOCAR[6]. Tymczasem łączne wydatki wzrosły z 29,6% PKB do 29,9%, odzwierciedlając głównie wyższe inwestycje publiczne. Na wzrost wydatków budżetowych przełożyły się też wzrost minimalnej płacy oraz emerytury. Płaca minimalna w 2019 r. wynosiła raptem 180 manatów (ponad 100 $). Od 2022 r. wzrastała ona praktycznie co roku. W 2022 r. wynosiła 300 manatów (około 175 $), w 2023 345 manatów (około 200 $), a w 2025 r. zwiększono ją do poziomu 400 manatów (około 235 $). W przypadku minimalnej emerytury ta w 2019 r. wynosiła 200 manatów (niecałe 120 $). W 2022 r. wzrosła do poziomu 240 manatów (około 140 $), a w 2023 r. zwiększono ją do poziomu 280 manatów (ponad 160 $). W 2025 r. emerytura minimalna ma wynieść 320 manatów (prawie 190 $). Wzrosty tych wartości były niezbędne w obliczu rosnących cen podstawowych produktów spożywczych. Część ekspertów wskazuje, ze były one jednak nadal nieproporcjonalne do wzrostów kosztów życia[7]. Wraz ze wzrostem minimalnych emerytury i pensji, wzrosły też przeciętne wynagrodzenia. W 2021 r. wynosiły one około 600 (około 350 $), a w 2024 r. około 1000 manatów (około 590 $). Zewnętrzny dług publiczny spadł o 20,6% do 5,1 mld USD, czyli 6,9% PKB. Krajowy dług publiczny wzrósł o 17,6%, osiągając 14,8% PKB, w porównaniu z 12,9% na koniec 2023 r. Podczas gdy aktywa zagraniczne netto i kredyty dla gospodarki rosły szybciej w 2024 r., należności netto od rządu jako procent szerokiego pieniądza spadły o 9,8%, zgodnie z mniejszym deficytem budżetowym, powodując spowolnienie wzrostu szerokiego pieniądza z 5,3% w 2023 r. do 3,2%. Depozyty bankowe wzrosły o 8,9%, przy wzroście o 11,5% dla depozytów w walucie lokalnej i 5,1% dla depozytów w walutach obcych. Kredyty dla gospodarki wzrosły o 22,1%, podczas gdy kredyty zagrożone spadły z 1,8% całkowitej kwoty kredytów do 1,5%.
Wysokie wydatki budżetowe wynikały m.in. z programu odbudowy odzyskanego we wrześniu 2023 r. Karabachu. Od momentu odzyskania części terytorium po tzw. II wojnie karabachskiej (27 września – 10 listopada 2020 r.), azerbejdżański rząd przeznaczył na ten cel około 3,9 mld $. Natomiast w latach 2023-2024 wydatki te wzrosły diametralnie i wyniosły mniej więcej 6,1 mld $. Miało to związek z odzyskaniem we wrześniu 2023 r. całkowitej kontroli nad Karabachem i położeniem kresu istniejącej od lat 90. XX w. quasi-republiki Górskiego Karabachu. Daje to łączną kwotę ponad 10 mld $. W kolejnych latach Baku ma przeznaczyć jeszcze większe środki na odbudowę odzyskanych terytoriów. Mowa o ponad 11 mld $ rozłożonych na lata 2025-2029[8]. Mniej więcej do końca 2026 r. obszar ten ma zamieszkiwać ponad 40 tys. osób, choć są to bardzo optymistyczne założenia[9]. Całą akcję określa się terminem „Wielkiego Powrotu”[10] Skutkiem ubocznym tak dużych inwestycji w tym rejonie może być ich ograniczenie w pozostałych częściach Azerbejdżanu, które już teraz borykają się z poważnym niedoinwestowaniem[11]. To może przełożyć się na niezadowolenie społeczne, a wręcz frustrację. Z jednej strony odzyskanie kontroli nad Karabachem oraz terytoriami przylegającymi do niego jest ogromnym sukcesem, ale z drugiej strony czy odbudowa tego regionu powinna odbywać się kosztem reszty społeczeństwa. Dla Baku inwestycje te mają, przede wszystkim, walor propagandowy. Władze wielokrotnie podkreślały, że obszar ten pod ich rządami będzie o wiele bogatszy niż pod ormiańską kontrolą.
Pomimo pozytywnego rozstrzygnięcia konfliktu o Karabach, Republika Azerbejdżanu z roku na rok zwiększa nakłady na armię. Przed wybuchem tzw. II wojny karabachskiej (27 września – 10 listopada 2020 r.) Baku przeznaczyło w 2019 r. na armię około 1,85 mld $ (około 3,85% PKB). Drastyczny wzrost nakładów zaobserwowano od 2022 r. W 2022 r. i 2023 r. azerbejdżańskie wydatki na wojsko wyniosły odpowiednio 2,7 mld $ (około 4,5% PKB) i 3,1 mld $ (prawie 5% PKB). W 2024 r. wzrosły one do poziomu 3,8 mld $ (około 5% PKB). Na 2025 r. azerbejdżańskie władze zabezpieczyły ponad 5 mld $ na armię (ponad 6,5 % PKB). Większość sprzętu wojskowego Azerbejdżan pozyskiwał o dziwo nie z Federacji Rosyjskiej, jak miało to miejsce w przeszłości, a głównie z Państwa Izrael oraz Republiki Tureckiej. Większe zakupy dokonywał również w Republice Włoskiej oraz Islamskiej Republice Pakistanu. Głównymi produktami sprowadzanymi przez Republikę Azerbejdżanu były drony, systemy obrony powietrznej, systemy rakietowe, samoloty transportowe oraz myśliwce czwartej generacji. W 2024 r. przeznaczył aż 2,2 mld $ na import broni z zagranicy. Wszystko to w momencie gdy Azerbejdżan ma znaczącą, bo aż trzykrotną przewagę militarną na Armenią[12], z którą jest w stanie wojny od lat 90. XX w. Wydawałoby się, że oba kraje są coraz bliżej podpisania traktatu pokojowego. Tak deklarowały jeszcze w marcu br.[13], ale strony nadal nie podpisały go. Wynika to z rozbieżności m.in. w związku z tzw. korytarzem zangezurskim czy też armeńską konstytucją. Kwestie te będą rozwinięte w dalszej części tekstu. To, co najistotniejsze to, że pomimo deklaracji chęci zawarcia traktatu pokojowego przez obie trony, te nadal wydają rekordowe kwoty na armię.
Istotnymi czynnikami mającymi wpływ na gospodarkę Azerbejdżanu były demografia oraz wskaźnik bezrobocia. Republika Azerbejdżanu od upadku Związku Radzieckiego zanotowała ogromny skok liczby populacji. Jeszcze w 1995 r. kraj ten zamieszkiwało około 7,6 mln Azerbejdżan. W 2024 r. jest to już ponad 10 mln. Każdego roku liczba ludności wzrastała. Przełożenie na to miał wysoki wskaźnik dzietności, który utrzymywał się na poziomie powyżej 2 do 2016 r. Jednak tendencja ta odwróciła się i w 2024 r. zanotowano go na poziomie 1.4. Nic nie wskazuje na to, by trend miał się odwrócić[14]. W 2021 r. stopa bezrobocia wyniosła 6,4% i od tego momentu zaczęła ona stopniowo spadać. W 2022 r. utrzymała się ona na poziomie 5,8%, w 2023 r. 5,5%, a w 2024 r. 5,4%. Tendencja spadkowa powinna. Wydaje się jednak, że dane te mogą być zafałszowane. W przeszłości zdarzało się, że władze dla ustalenia lepszych statystyk w tym segmencie odrzucali wiele wniosków o przyznanie świadczeń socjalnych. Trudno też znaleźć dane dotyczące bezrobocia na oficjalnej stronie Państwowego Komitetu Statystycznego Republiki Azerbejdżanu[15].
Jak prezentują się prognozy dla przyszłości Azerbejdżańskiej gospodarki? Przewiduje się, że wzrost PKB spowolni do 3,4% w 2025 r. i 3,3% w 2026 r. wraz z oczekiwanym spadkiem wydobycia węglowodorów. Łączne wydatki rządowe wzrosną, ale spadek wydatków inwestycyjnych może ograniczyć wzrost, powodując dalsze spadki wydobycia ropy naftowej, choć częściowo skompensowane wzrostem wydobycia gazu ziemnego. Oczekuje się, że usługi wzrosną o 5,2% w 2025 r. i 5,0% w 2026 r., rolnictwo o 1,0% i 0,9%, a przemysł o 1,5% i 1,4%. Wzrosnąć ma również wskaźnik inflacji, który przyspieszy w 2025 r., odzwierciedlając opóźniony wpływ wzrostu cen paliw, a następnie spowolni w 2026 r. Wzrost administrowanych cen paliw w czerwcu 2024 r. nadal wpływał na inne ceny krajowe. Ponadto w styczniu 2025 r. podniesiono taryfy za wodę, energię elektryczną i niektóre inne usługi użyteczności publicznej, co zwiększyło presję inflacyjną. Aby utrzymać inflację w docelowym przedziale 2%-6%, od maja 2024 r. bank centralny utrzymuje stopę procentową na niezmienionym poziomie 7,25%. W 2025 r. inflacja może również wzrosnąć z powodu wyższych cen importu, napędzanych efektami ubocznymi możliwych globalnych zmian taryfowych. W 2026 r. wolniejszy wzrost i słabnący wpływ wcześniejszych podwyżek cen administracyjnych powinny obniżyć stopę inflacji. Przewiduje się, że deficyt budżetowy wzrośnie do 2,4% PKB w 2025 r., a następnie zmniejszy się do 2,0% w 2026 r. Prognozuje się, że dochody wyniosą 30% PKB w 2025 r., odzwierciedlając dochody podatkowe w wysokości 12%, dochody niepodatkowe w wysokości 7% oraz transfery z SOFAZ w wysokości 11%. Wydatki budżetowe prognozowane są na 32% PKB, z czego 19% na wydatki bieżące i 11% na nakłady inwestycyjne. Wydatki na ochronę socjalną i wsparcie mają wzrosnąć o 8% i stanowić około 12% całkowitych wydatków budżetowych. Nakłady na inwestycje publiczne mają spaść do 2% PKB. Jest to niewielki współczynnik biorąc pod uwagę, że nakłady na armię wyniosą ponad 6% PKB i pochłoną około 20% wydatków budżetowych. Spora część tych pieniędzy mogłaby zostać przekierowana właśnie na dalsze inwestycje publiczne w pozostałe regiony Azerbejdżanu, a nie koncentrować je głównie na stołecznym Baku oraz odbudowywanym Karabachu wraz z rejonami ościennymi. Sektor przedsiębiorstw państwowych nadal będzie odgrywał znaczącą rolę w gospodarce Azerbejdżanu, szczególnie w sektorze węglowodorów. To przekłada się na ograniczenie rozwoju sektora prywatnego w innych gałęziach gospodarki. Władze w Baku przyjęły odpowiednie rozwiązania prawne, które mają go wesprzeć. Wymagać to będzie jednak uruchomienia linii kredytowych dla małych oraz średnich przedsiębiorstw oraz zwiększenie ich udziału w zamówieniach publicznych. To pozwoliłoby przełożyć się na to, by gospodarka Azerbejdżanu była bardziej zrównoważona i konkurencyjna. Położenie Azerbejdżanu jako kluczowego regionalnego węzła transportowego może pobudzić sektor prywatny. Kraj ten ma potencjał by rozwijać swoją rolę pomostu łączącego Azję Środkową z Europą.
Jak na te prognozy zapatrują się ważniejsze agencje ratingowe? Moody’s, S&P Global Ratings i Fitch Ratings utrzymują dla Republiki Azerbejdżanu ratingi kredytowe na poziomie spekulacyjnym[16]. Wskazują one jednoznacznie na umiarkowane ryzyko kredytowe. Wynika to ze struktury azerbejdżańskiej gospodarki, która nadal mocno bazuje na międzynarodowych cenach węglowodorów. Te z kolei w obliczu globalnych wyzwań w 2025 roku mogą być niestabilne.
Sytuacja handlowa
W 2021 r. całkowity wolumen handlowy wyniósł około 33,9 mld $. Bilans handlowy dla Azerbejdżanu pozostawał dodatni. Stosunek eksportu do importu wynosił 22,2 mld $ do 11,7 mld $[17]. Najważniejszym partnerem handlowym była wtedy Unia Europejska. Kraje unijne miały 45% udział w całkowitym wolumenie handlowym Azerbejdżanu, co odpowiadało 15,24 mld $. Dosyć wysoko plasowały się Republika Turecka (14% – 4,66 mld $), Federacja Rosyjska (8% – 2,67 mld $) oraz Chińska Republika Ludowa (5% – 1,78 mld $). W 2022 r. odnotowano już diametralny wzrost całkowitej wymiany handlowej. Ta wyniosła 52,6 mld $. O ile wartość importu wzrosła niewiele i wyniosła 14,5 mld $, tak eksportu prawie się podwoiła – 38,1 mld $ . Za 2023 r. wolumen wymiany handlowej nieznacznie spadł osiągając wartość 51,2 mld $ przy imporcie oszacowanym na 17,3 mld $ oraz eksporcie na poziomie 33,9 mld $. Widać znaczący wzrost wolumenu wymiany handlowej w pierwszych dwóch latach od rozpoczęcia inwazji rosyjskiej na Ukrainę. W 2024 r. widoczny jest dalszy spadek całkowitej wymiany handlowej, ale nadal utrzymuje on się na wysokim poziomie w porównaniu z 2021 r. Wyniósł on 47,6 mld $. Wartość importu wyniosła 21 mld $, a eksportu 26,6 mld $. Tym samym wartość netto eksportu zaczęła spadać. O ile w rekordowym 2022 r. przewaga eksportu nad importem wynosiła 23,6 mld $, tak w 2024 r. było to już 5,6 mld $. Należy się jednak przyjrzeć jak rozkładała się wymiana handlowa na poszczególne kraje oraz które z nich były najważniejszymi partnerami handlowymi dla Republiki Azerbejdżanu.
Pierwszym i najważniejszym partnerem handlowym Republiki Azerbejdżanu pozostała Unia Europejska. W 2022 r. wzajemna wymiana handlowa osiągnęła poziom 27,33 mld $ (52%), w 2023 r. 24,8 mld $ (48%), a w 2024 r. 19,6 mld $ (41%). O ile wolumen w 2022 r. urósł prawie dwukrotnie tak w kolejnych latach zaczął spadać, by w 2024 r. zbliżyć się do tego z 2021 r. Mimo to wolumen handlowy pomiędzy Unią Europejską, a Republiką Azerbejdżanu pozostał największy. Spośród krajów unijnych największy wolumen w imporcie odnotował Azerbejdżan z Niemcami (czwarta lokata spośród wszystkich krajów), a w eksporcie z Włochami (pierwsza lokata spośród wszystkich krajów)[18]. Wymiana handlowa pomiędzy Polską a Azerbejdżanem jest niewielka. W 2021 r. całkowity wolumen handlowy na linii Warszawa-Baku wyniósł 111,5 mln $. Tendencja wzrostowa rozpoczęła się po inwazji rosyjskiej na Ukrainę. W 2022 r. wolumen osiągnął poziom 140,5 mln $, w 2023 r. 160,6 mln $, a w 2024 r. 222 mln $. We wzajemnej wymianie na linii Unia Europejska – Republika Azerbejdżanu handlowej przeważał współczynnik eksportu nad importem. W latach 2021-2024 import z Brukseli do Baku wynosił odpowiednio 2,14 mld$, 2,33 mld $, 3 mld $ i 2,8 mld $. W przypadku eksportu były to wartości 13,1 mld $, 25 mld $, 21,8 mld $ i 16,8 mld $. Można rzec, że Azerbejdżan praktycznie nie kupował od krajów unijnych, natomiast o wiele więcej eksportował. W rekordowym 2022 r. stosunek eksportu do importu wyniósł 25 mld $ do 2,33 mld $. Tak ogromny wzrost wymiany handlowej, szczególnie eksportu, wynikał właśnie z konsekwencji inwazji rosyjskiej na Ukrainie. Od 2022 r. Bruksela podjęła kroki zmierzające do uniezależniania się od rosyjskich węglowodorów i szukania nowych rynków zbytu. To przełożyło się na podpisanie szeregu umów na linii Bruksela-Baku w zakresie zwiększenia dostaw gazu do krajów unijnych oraz zaangażowania się stron w nowe projekty energetyczne. Umowę na zwiększenie dostaw gazu podpisano 18 lipca w Baku. Podpisali ją prezydent Azerbejdżanu Ilham Alijew oraz Przewodnicząca Komisji Europejskiej. Strona azerbejdżańska zobowiązała się do zwiększenia dostaw gazu ziemnego do Unii Europejskiej z 8 miliardów metrów sześciennych w 2021 roku do 20 miliardów metrów sześciennych rocznie do 2027 roku. Już w 2022 r. Azerbejdżan zwiększył wydobycie gazu o ponad 40% – ponad 46 mld m3, z czego ponad 23 mld m3 wyeksportowano. Połowa ta wartości trafiła do krajów unijnych[19]. Dochodzą do tego wspomniane projekty energetyczne. Najważniejszymi z nich są zielony most energetyczny przez Morze Czarne oraz korytarz gazowy Solidarity Ring (STRING). Pierwszy z projektów został podpisany 17 grudnia 2022 r. i przewiduje m.in. budowę podmorskiej linii elektroenergetycznej o przepustowości 1 GW łączącej Azerbejdżan, Gruzję, Rumunię i Węgry[20]. Koniec prac zaplanowano na koniec 2028 r. Natomiast umowa dotycząca drugiego projektu została zawarta 25 kwietnia 2023 r. W jej ramach planowane jest oddanie do końca 2026 r. transgranicznej infrastruktury przesyłowej w celu zwiększenia dostaw gazu z Azerbejdżanu do UE. Zaangażowane są w niego Rumunia, Bułgaria, Węgry oraz Słowacja[21]. Unia Europejska pozostanie nadal istotnym partnerem Azerbejdżanu w zakresie wymiany handlowej. Nic nie wskazuje na to, by Bruksela chciała zaniechać dywersyfikacji pozyskiwania gazu m.in. przy udziale Baku. Pomimo autorytarnego charakteru sprawowania władzy przez Azerbejdżan. Niepokojące wydaje się jednak to czy Baku będzie w stanie wywiązać się z dostaw jakie zadeklarował krajom unijnym do 2027 r. Istnieje ryzyko, że może dojść do reeksportu rosyjskich węglowodorów, gdyby Azerbejdżan nie sprostał wymogom umów. Sam jednak zaprzecza jakoby miał stosować tę praktykę, również w przeszłości[22]. Część komentatorów zwraca uwagę na to, że ten proceder jest wykorzystywany przez Baku i będzie, właśnie z uwagi na problem z wywiązaniem się z zadeklarowanych wolumenów[23]. Istotne jest też to jaka jest wielkość udziału azerbejdżańskiego gazu w całości wolumenu tego surowca sprowadzanego do krajów unijnych. W 2024 r. Azerbejdżan był czwartym co do wielkości dostawcą gazu przesyłanego rurociągami do UE z udziałem wynoszącym 7%. Za takimi krajami jak Norwegia, Algieria i Federacja Rosyjska[24]. Ten ostatni ma planowo zniknąć z unijnego rynku do końca 2027 r., co jest korzystne dla Azerbejdżanu. Rzecz jasna przy realizacji dostaw obiecanego wolumenu. Pomóc w tym może m.in. najnowsza umowa podpisana pomiędzy rządami tureckimi i azerbejdżańskim z firmą BP. Ta ma na celu zwiększenie wydobycia kaspijskich węglowodorów[25].
Drugim najważniejszym partnerem handlowym pozostała Republika Turecka. Całkowity wolumen wyniósł w 2022 r. 4,82 mld $ (9%), w 2023 r. 7,65 mld $ (15%), a w 2024 r. 8 mld $ (17%). Wzajemna wymiana handlowa wzrosła od rosyjskiej inwazji na Ukrainę o ponad 40%. Relacje gospodarcze z Republiką Turecką będą nadal jednymi z najistotniejszych dla Republika Azerbejdżanu, co w głównej mierze wynika z istotnych więzi politycznych łączących oba kraje. Na terenie Turcji znajdują się niezwykle istotne projekty energetyczny – ropociąg Baku-Tbilisi-Ceyhan (BTC) oraz gazociąg Transanatolijski (TANAP). To m.in. tymi instalacjami przesyłane są dalej azerbejdżańskie surowce, które ostatecznie trafiają choćby do krajów unijnych. Natomiast w kontekście wymiany innych towarów niż węglowodory kluczowe ma być powstanie korytarza lądowego łączącego Republikę Turecką z Republiką Azerbejdżanu. Na obecny moment oba kraje graniczą ze sobą wyłącznie za pośrednictwem azerbejdżańskiej eksklawy Nachiczewan. Umowa z Szuszy podpisana 15 czerwca 2021 r. wspominała już o inwestycjach związanych z tym właśnie obszarem[26]. Zaangażowanie w tę inicjatywę potwierdziła umowa turecko-azerbejdżańska z 25 września 2023 r., podpisana dosłownie kilka dni po odzyskaniu całkowitej kontroli nad Karabachem przez Azerbejdżan. Poza budową kolei mającej połączyć oba kraje, wzięto też pod uwagę inwestycje energetyczne. W marcu 2025 r. oddano już do użytku gazociąg Iğdır-Nachiczewan[27]. Całość inwestycji wydaje się jednak problematyczna z uwagi na stanowisko Republiki Armenii, która nie bierze w ogóle pod uwagę żadnej drogi eksterytorialnej biegnącej przez jej teren, a którą strona turecka i azerbejdżańska określa mianem korytarza zangezurskiego. W przypadku braku porozumienia ze stroną armeńską, alternatywą mogłaby być droga biegnąca przez Islamską Republikę Iranu. W tym celu powzięto również pierwsze kroki pod koniec 2023 r.[28] Jednak Ankarze i Baku będzie zależeć głównie na forsowaniu idei korytarza zangezurskiego, co może w przyszłości przerodzić się w kolejną odsłonę zbrojnego konfliktu pomiędzy Armenią, a Azerbejdżanem. Kwestia ta stoi też na przeszkodzie podpisaniu traktatu pokojowego pomiędzy Baku a Erywaniem[29].
Rosnący wolumen handlowy Republiki Azerbejdżanu zaobserwowano również w przypadku Federacji Rosyjskiej oraz Chińskiej Republiki Ludowej. W przypadku Rosji wolumen handlowy w 2022 r. wyniósł 3,7 mld $ (7%), w 2023 r. 4,36 mld (8,5%), a w 2024 r. 4,8 mld (10%). Wymiana handlowa pomiędzy obydwoma krajami od 2021 r. wzrosła o ponad 50%. We wzajemnych relacjach handlowych nie doszło do tak ogromnego wzrostu wolumenu jak miało to miejsce w przypadku rosyjsko-armeńskiej wymiany handlowej[30]. Mimo to Federacja Rosyjska pozostaje jednym z istotniejszych partnerów gospodarczych dla Republiki Azerbejdżanu. W związku z tym nie ma mowy o przyłączaniu się tego kraju do zachodnich sankcji wymierzonych w Moskwę[31]. Wiąże się to z istotnymi więzami ekonomicznymi łączącymi oba kraje. Jakich? Około 90% azerbejdżańskich produktów spożywczych trafia do Rosji, ale z drugiej strony sam Azerbejdżan sprowadza z tego kraju produkty zbożowe. Federacja Rosyjska jest też jednym z głównych rynków zbytu dla azerbejdżańskich produktów niezwiązanych z sektorem energetycznym[32]. Władzom w Baku zależy na tym by właśnie ten segment gospodarki rozwijał się w dalszym stopniu, a krajowy wzrost nie bazował w głównej mierze na węglowodorach. Jednak obustronne umowy związane z sektorem energetycznym pozostają nadal kluczowe. Azerbejdżan w kryzysowych momentach pozyskiwał gaz od Rosji o czym wspomniane było już w wyższej części tekstu. Daje to też rządowi w Baku kartę przetargową w obliczu zachodnich sankcji nałożonych na Moskwę. Potencjalny reeksport jej surowców energetycznych do Europy może odbywać się za pośrednictwem azerbejdżańskiej infrastruktury. Oba kraje w wymiarze handlowym łączy też rozwijana inicjatywa korytarza Północ-Południe, w który zaangażowana jest Islamska Republika Iranu. Wymiana handlowa za pośrednictwem tego projektu infrastrukturalnego jest już realizowana, ale jego kluczowe elementy mają zostać ukończone do końca 2025 r. Wyraża to m.in. porozumienie azerbejdżańsko-rosyjskie zawarte w Moskwie 21 grudnia 2024 r., na mocy którego strony mają zwiększyć wzajemny wolumen handlowy na tym odcinku od 2028 r. Pomimo napięć politycznych, do których doszło na linii Azerbejdżan-Rosja oba kraje zacieśniają współpracę handlową. Wyrazem tego jest podpisanie deklaracji o współpracy sojuszniczej 22 lutego 2022 czyli na dwa dni przed rosyjską inwazją na Ukrainę oraz szeregu umów o współpracy z dnia 19 sierpnia 2024 r. W przypadku umów z 2024 r. prezydent Federacji Rosyjskiej Władimir Putin osobiście odwiedził Azerbejdżan. Ostatnia taka wizyta miała miejsce w 2018 r. Przyjrzyjmy się teraz wartościowym wymiany handlowej na linii Pekin-Baku. W tym przypadku wolumen handlowy w 2022 r. wyniósł 2,16 mld $ (7%), w 2023 r. 3,10 mld $ (8,5%), a w 2024 r. 3,74 mld $ (10%). Potencjał we wzajemnej wymianie handlowej ma szansę wzrosnąć wraz ze wzrostem znaczenia projektu infrastrukturalnego zwanym Korytarzem Środkowym. Jego rola wzrosła wraz z rozpoczęciem inwazji rosyjskiej na Ukrainę, kiedy to na znaczeniu stracił Korytarz Północny, przez który Chińska Republika Ludowa prowadziła wymianę handlową z krajami europejskimi m.in. przez terytorium Federacji Rosyjskiej oraz Republikę Białorusi. W zaistniałej sytuacji Pekin zwiększył nakłady finansowane na rozbudowę wspomnianego Korytarza Środkowego biegnącego przez kraję Azji środkowej oraz Kaukaz Południowy. Te są niezbędne, ponieważ porty azerbejdżańskie i gruzińskie nie mają tak dużej przepustowości, jaka jest potrzebna dla tej inicjatywy[33]. Podpisane 23 kwietnia 2025 r. partnerstwo strategiczne pomiędzy Republiką Azerbejdżanu, a Chińską Republiką Ludową potwierdza istotną rolę handlu we wzajemnych relacjach[34].
W obliczu rosyjskiej inwazji na Ukrainę widać ogromny wzrost znaczenia handlowego Republiki Azerbejdżanu. Co ciekawe, objawia się on nie tylko w zacieśnianiu coraz szerszej współpracy z krajanami unijnymi, ale również z Federacją Rosyjską oraz Chińską Republiką Ludową. Przewiduje się jednak, że nadwyżka na rachunku obrotów bieżących ulegnie dalszemu zmniejszeniu w 2025 i 2026 r., ponieważ wartość eksportu będzie spadać, a importu wzrastać. Spadająca produkcja ropy naftowej i oczekiwany spadek jej ceny może przełożyć się na zmniejszenie dochodów z eksportu węglowodorów, pomimo pewnego wzrostu produkcji gazu. Spaść mogą również wartości transferów pieniężnych. Jednak obecna sytuacja geopolityczna na świecie oraz w regionie pozostaje optymistyczna dla roli, jaką odgrywać będzie Baku w rozwijających się, regionalnych szlaków komunikacyjnych.
Sytuacja społeczno-polityczna
Od 2003 r. władzę w Republice Azerbejdżanu nieprzerwanie sprawuje prezydent Ilham Alijew. Jako głowa państwa dzierży ją w pełni autorytarnie. Podwaliny pod ten system rządów położył jego owiany legendarnym nimbem ojciec Hejdar Alijew – wieloletni lider azerbejdżańskiej SRR oraz prezydent tego niepodległego kraju w latach 1993-2003. Wzmocnił go prezydent Alijew, który w trakcie swojej drugiej kadencji zarządził w 2009 r. referendum konstytucyjne. Na jego mocy zniesiono limit kadencyjności dla urzędu głowy państwa. Kolejne zmiany konstytucyjne nadeszły w 2016 r., kiedy to prezydent Ilham Alijew wydłużył prezydencką kadencję do 7 lat oraz utworzył urząd wiceprezydenta dla swojej małżonki – Mehriban Alijew. To pozwoliło mu skupić w swoich rękach pełnię władzę wykonawczą. Władze ustawodawcza oraz sądownicza mają wyłącznie wymiar symboliczny. Wszystko to nie pozwala w sposób pełny stworzyć jakichkolwiek, znaczących form opozycji w azerbejdżańskim życiu politycznym. Te poddawane są licznym represjom. Dotyczy to też wszelkiej maści niezależnych organizacji pozarządowych oraz mediów. Sytuacja międzynarodowa po rosyjskiej inwazji na Ukrainę dała kolejne możliwości by wzmocnić mandat do rządzenia.
Od marca 2022 r. azerbejdżańska armia testowała możliwości rosyjskich mirotworców. Ci stacjonowali na terenie Górskiego Karabachu na mocy zawieszenia broni kończącego tzw. II wojnę karabachską (27.09-10.11.2020). Choć Azerbejdżan odzyskał sporą część Karabachu oraz terytoria leżące wokół tego obszaru z rąk Ormian, okupujących te ziemie od lat 90. XX w., to nie udało mu się odzyskać pełnej kontroli nad tym rejonem. W związku z tym kolejna okazja mogła nadarzyć się w momencie gdy siły zbrojne Federacji Rosyjskiej były skoncentrowane na wojnie z Ukrainą. Rosyjskie siły pokojowe zwane mirotworcami okazały się bierne w obliczu blokady quasi-republiki Górskiego Karabachu trwającej od grudnia 2022 r. oraz w momencie upadku tamtejszego, separatystycznego rządu we wrześniu 2023 r. Ten ugiął się pod naporem wojsk azerbejdżańskich. Tym samym prezydent Ilham Alijew zrealizował to, czego nie był w stanie dokonać jego ojciec Hejdar Alijew. Kraj ogarnęła euforia, a poparcie dla urzędującej głowy państwa osiągnęło ogromny poziom. To według niektórych badań mogło osiągnąć w 2024 r. poziom ponad 90%[35]. Sprawa karabachska była w końcu mitem założycielskim dla niepodległego Azerbejdżanu. Cała ta sytuacja pozwoliła azerbejdżańskim władzom domknąć działalność kolejnych, niezależnych organizacji pozarządowych, mediów czy też nieformalnych liderów opozycji. Retoryka wojenna jest nadal podtrzymywana przez azerbejdżańskie władze, które wolą skupiać uwagę społeczną na konflikcie z Armenią, a nie problemach społeczno-ekonomicznych. Azerbejdżan wielokrotnie wspominał i nadal wspomina o tzw. zachodnim Azerbejdżanie, którego terytorium pokrywa się z ziemiami dzisiejszej Republiki Armenii czy też o połączeniu lądowym z eksklawą Nachiczewan oddzieloną od centralnej części kraju przez południową, armeńską prowincję Sjunik. Agresywna retoryka Baku oddala perspektywę zawarcia pokoju z Erywaniem.
Aresztowania i represje były nieodłącznym elementem jaki stosują władze Baku, ale te nasiliły się w listopadzie 2023 r.[36]. Zaraz po wrześniowym odzyskaniu kontroli nad Górskim Karabachem, a przed przyspieszonymi wyborami prezydenckimi zaplanowanymi na 7 lutego 2024 r. Na obecny moment w azerbejdżańskich aresztach przebywa ponad 300 dziennikarzy, działaczy społecznych oraz opozycyjnych polityków[37]. Władze uderzyły głównie w takie opozycyjne stacje jak Abzas Media, Toplum TV, Kanal 13 oraz Meydan TV. Swoją działalność zamknęła m.in. agencja informacyjna Turan. Oficjalnym powodem są kwestie finansowe. Wielu opozycjonistów zdecydowało się na wyjazd z kraju, ale zamknięta od marca 2020 r. granica lądowa pozwala władzom uniemożliwić in ten proceder[38]. Klimat polityczny w kraju pozwala bez problemu wygrywać kolejne, fasadowe wybory. W przyspieszonych, lutowych wyborach prezydenckich, według oficjalnych danych zdobył on ponad 92% poparcie, a jedyni dopuszczeni do rywalizacji przeciwnicy spełniali rolę koncesjonowanej opozycji. Rzecz jasna OBWE stwierdziło w swoim raporcie, że klimat przedwyborczy oraz wyborczy był daleki od jakichkolwiek, demokratycznych standardów[39]. Podobny wymiar miały wybory parlamentarne z 1 września 2024 r. i lokalne z 29 stycznia 2025 r. O ile prezydenckie mogły poszczycić się dużą frekwencją rzędu ponad 76%, tak te parlamentarne oraz lokalne już nie. Odpowiednio frekwencja wynosiła około 37% i 31%. Wynika to z niskiego zaufania do struktur parlamentarnych oraz lokalnych połączony z brakiem wiary, że mogą one odpowiadać za istotne zmiany. Większą sprawczość postrzega się w głowie państwa, co nie jest nieuzasadnione, ale to w wyborach lokalnych istnieje niewielka, ale jednak możliwość wybrania alternatywy[40].
Republika Azerbejdżanu, pomimo swojego autorytarnego i represyjnego charakteru, stara się budować jak najlepszy obraz swojej ojczyzny poza granicami kraju. Baku stara się o organizacje coraz większej palety wydarzeń o charakterze międzynarodowym. Jednym z najistotniejszych wydarzeń w tej materii była ubiegłoroczna, dwudziesta dziewiąta edycja szczytu klimatycznego COP29 (11-22 listopada 2024 r.). Co ciekawe prawo do organizacji tego wydarzenia dostał kraj, którego gospodarka bardzo mocno bazuje na węglowodorach, choć stara się powoli kłaść nacisk na energię odnawialną. Wybrzmiało to dosyć mocno na COP29, ponieważ narracja prezydenta Alijewa odbiegała od samego szczytu klimatycznego. Podczas niego skrytykował państwa zachodnie zarzucając im hipokryzję. Te w jego mniemaniu krytykują kraje, które korzystają ze swoich bogactw naturalnych, ale nie mają problemu z tym by je kupować. Alijew określił też paliwa kopalnianie mianem „daru od Boga”, z którego trzeba korzystać jeśli się je posiada[41]. Był to przekaz skierowany do krajów Globalnego Południa. Mimo to podczas szczytu zapowiedziano zawarcie partnerstwa na rzecz odejścia od paliw kopalnych wraz z organizacją Beyond Oil and Gas Alliance. Manifestacja ze strony prezydenta Alijewa nie stanęła na przeszkodzi, by kraj został w 2028 r. gospodarzem jednego ze szczytów w ramach Europejskiej Wspólnoty Politycznej[42]. Azerbejdżan stara się też ocieplać swój wizerunek za pośrednictwem sportu. Baku od 2017 r. organizuje Grand Prix Formuły 1. Poza Formułą 1, istotną rolę propagandową odgrywa piłka nożna. Oczkiem w głowie azerbejdżańskich władz pozostaje klub piłkarski Qarabağ FK, zwany lepiej w Polsce jako Karabach Agdam. Klub był i jest wizytówką na międzynarodowych stadionach jako klub, który nie mógł przez wiele lat grać na swoim lokalnym podwórku, gdyż to było okupowane przez karabachskich Ormian. Pewną cezurą tej misji był 23 grudnia 2023 r., kiedy to Karabach Agdam rozegrał swój mecz w roli prawdziwego gospodarza w stolicy Karabachu – Chankendi. Azerbejdżan nie spoczywa jednak na laurach i w dalszym ciągu chce rozwijać krajową piłkę nożną. W tym celu podjęło współpracę m.in. z klubem FC Barcelona. Na początku marca 2025 r. strony spotkały się by zawrzeć umowę o współpracy, która wspomina choćby o budowie akademii piłkarskiej tego klubu w Azerbejdżanie[43].
Władze w Baku mogą cieszyć się ze stabilnych i trwałych rządów. Te są możliwe przy utrzymaniu autorytarnego charakteru władzy, wspieranego przez rozbudowany aparat represji. Zwycięstwo w Górskim Karabachu z 2023 r. jeszcze mocniej scementowało mandat władzy sprawowany od ponad 20 lat przez prezydenta Ilhama Alijewa. Jedynym zagrożeniem na horyzoncie dla jego władzy może być kryzys ekonomiczny spowodowany cenami światowymi węglowodorów. Azerbejdżański budżet nadal jest mocno uzależniony od tego czynnika. Jeśli ceny węglowodorów gwałtownie spadną, to reżim będzie musiał sprostować rosnącym, ekonomicznym potrzebom azerbejdżańskiego społeczeństwa. Tym bardziej, że rząd z roku na rok ma większy wydatki budżetowe, a dysproporcja pomiędzy centrum a prowincją staje się coraz bardziej widoczna. Dlatego tak bardzo ważne dla reżimu jest skupienie uwagi publicznej na nadal toczącej się wojny z Republiką Armenii. Czynnik ten pozwala odwrócić uwagę społeczną od innych, lokalnych problemów.
Sytuacja międzynarodowa
Republika Azerbejdżanu to praktycznie jedyny kraj na Kaukazie Południowym, który może prowadzić podmiotową politykę zagraniczną. Na taki komfort nie mogą sobie pozwolić ani Gruzja, ani Republika Armenii. Inwazja rosyjska na Ukrainę jeszcze bardziej wzmocniła pozycję regionalną Azerbejdżanu. Kraj ten stanął się jeszcze bardziej istotny, w szczególności w segmentach ekonomicznym oraz handlowym.
Głównym partnerem Republiki Azerbejdżanu pozostaje Republika Turecka. Współpraca pomiędzy obydwoma krajami widoczna jest praktycznie w każdym wymiarze – od politycznego po współpracę kulturową, wojskową czy kulturową. Oba kraje łączy też bliskość historyczna wyrażana przez władze oraz społeczeństwa obu krajów hasłem „jeden naród – dwa państwa”. Współpraca polityczna utrzymywana jest na wysokiej stopie od lat 90. XX w., kiedy to Baku w trakcie I wojny karabachskiej (1991-1994) było zdane praktycznie tylko na Ankarę. Republika Turecka była też głównym orędownikiem integralności terytorialnej Republiki Azerbejdżanu. To stawiało ją w roli gwaranta bezpieczeństwa. Ankara wspierała też wszelkie wysiłki Baku mające na celu odzyskanie utraconych ziem. Nawet kiedy Azerbejdżan rozwiązywał ten problem metodami siłowymi w trakcie II wojny karabachskiej (27 października – 10 listopada 2020 r.) czy też w trakcie trzeciej odsłony tego konfliktu (19-20 września 2023 r.). Te zwycięstwa nie byłyby możliwe gdyby nie tureckie wsparcie wojskowe. Turcja dla Azerbejdżanu jest też istotna jako hub dla jej węglowodorów. Jednak by współpraca gospodarcza mogła wejść na jeszcze wyższy etap, oba kraje potrzebują nieprzerwanego połączenia lądowego, co już zostało wspomniane w niniejszej analizie. W tym przypadku Ankara również jest bezkrytycznym orędownikiem sprawy azerbejdżańskiej, by ta mogła wreszcie otrzymać połączenie lądowe ze swoją eksklawą w Nachiczewanie. Na przeszkodzie stoi tu postawa Republiki Armenii oraz innego, regionalnego gracza – Islamskiej Republiki Iranu. Teheran nie zakłada już żadnych, większych korekt terytorialnych w regionie i daje o tym znać przygranicznymi manewrami wojskowymi[44]. Tym bardziej Azerbejdżanowi zależy na poszerzaniu tureckich wpływów w regionie, gdyż to oznacza ograniczenie tych rosyjskich oraz irańskich. Czy jest jednak coś co może ochłodzić relacje na linii Ankara-Baku? W tym wypadku należałoby wskazać stosunek do Państwa Izrael. To jest istotnym partnerem dla azerbejdżańskiego sektora wojskowego oraz importerem rodzimych węglowodorów. Z drugiej strony dochodzi do ochłodzenia relacji turecko-izraelskich ze względu na sytuację wokół Strefy Gazy. W zaistniałej sytuacji Baku stara się mediować pomiędzy obydwoma stronami, które pozostają dla niego istotnymi partnerami. Nie jest to jednak na tyle newralgiczna kwestia, by załamała dotychczasowe partnerstwo pomiędzy Turcją a Azerbejdżanem.
Istotne zmiany zaszły natomiast w relacjach z Federacją Rosyjską. Republika Azerbejdżanu wykorzystując rosyjskie zaangażowanie na Ukrainie doprowadzała do dalszej eskalacji na terenie Kaukazu Południowego. Była też w większym stopniu odpowiedzialna za łamanie zawieszenia broni w obrębie quasi-republiki Górskiego Karabachu oraz na granicy armeńsko-azerbejdżańskiej. W ostatecznym rozrachunku agresywna polityka Baku doprowadziła do odzyskania pełnej kontroli nad Karabachem, co doprowadziło do zakończenia rosyjskiej misji pokojowej w regionie w kwietniu 2024 r. Ta pierwotnie miała realizować swój mandat do listopada 2025 r.[45]. Sytuacja ta doprowadziła do ograniczenia wpływów rosyjskich w regionie, co spotkało się z chłodną reakcją Rosji. Nie tylko ta kwestia wpłynęła na ochłodzenie wzajemnych relacji. Innym istotnym czynnikiem była katastrofa samolotu pasażerskiego Airlines 8243 z 25 grudnia 2024 r. Przez dłuższy czas strona rosyjska nie przyznawała się do błędu popełnionego przez system ochrony przeciwlotniczej, co zostało odebrane przez prezydenta Alijewa jako zniewagę. Ten zażądał też dostarczenia wszelkich materiałów dowodowych dotyczących katastrofy. Władze w Baku nie chciały oddać śledztwa Kremlowi, nie wierząc w jego dobre intencje. Również zamknięcie Domu Rosyjskiego w Baku w lutym br. spotkało się z negatywną reakcją rosyjskich władz[46]. Jednak patrząc z szerszej perspektywy decyzja ta wynika z konsekwencji azerbejdżańskiej polityki, by w jak największym stopniu ograniczać zagraniczne wpływy. Również te rosyjskie. Na ochłodzenie relacji z Federacją Rosyjską może wpływać też stanowisko Republiki Azerbejdżanu względem Ukrainy. Baku deklaruje pełne poparcie dla ukraińskiej integralności terytorialnej. Ukraina mogła liczyć też na wsparcie finansowe ze strony Azerbejdżanu. Mowa o wsparciu infrastruktury energetycznej, pomoc w odbudowie infrastruktury cywilnej oraz dostarczaniu choćby leków. Pomoc finansowa od początku inwazji rosyjskiej na Ukrainę wyniosła około 40 mln $[47]. Z drugiej strony Republika Azerbejdżanu nie przyłączyła się do zachodnich sankcji oraz w dalszym stopniu poszerza współpracę z Federacją Rosyjską. Z drugiej strony czynniki te nie zablokowały dalszego zacieśniania relacji pomiędzy Baku a Moskwą. Federacja Rosyjska pozostaje nadal kluczowym partnerem gospodarczym dla Republiki Azerbejdżanu. Wyrażone to jest we wspólnych projektach infrastrukturalnych jak wspomniany korytarz Północ-Południe czy umowach podpisanych jeszcze przed oraz po inwazji rosyjskiej na Ukrainę. Umowa z 22 lutego 2022 r. określiły wzajemną współpracę na poziom sojuszniczy. Dokument ten poszerzył współpracę nie tylko ekonomiczną, ale również polityczną i tą związaną z regionalnym systemem bezpieczeństwa. Druga umowa została zawarta w trakcie wizyty prezydenta Federacji Rosyjskiej Władimira Putina (19-20 sierpnia 2024 r.). Dotyczyła ona poszerzenia współpracy pomiędzy obydwoma krajami w zakresie międzynarodowego handlu, bezpieczeństwa żywności, zmian klimatu, zdrowia i edukacji medycznej, inspekcji pracy oraz wzajemnych inwestycji[48]. W relacjach rosyjsko-azerbejdżańskich widać dużą dozę pragmatyzmu politycznego prezydenta Alijewa. W końcu jako autorytarny przywódca jest lepszym partnerem w regionie niż choćby Armenia rządzona przez premiera Paszyniana, który sprawuje władzę w oparciu o demokratyczny mandat.
Relacje z Unią Europejską początkowo przybrały wymiar nie tylko gospodarczy, ale również polityczny. Już pod koniec 2021 r. Bruksela pragnęła mocniej zaangażować się w proces pokojowy na Kaukazie Południowym, a proces ten przyspieszył po rosyjskiej inwazji na Ukrainę. Trójstronne rozmowy okazywały się owocniejsze od tych prowadzonych pod auspicjami Kremla. Ostatecznie chęć dołączenia do rozmów proarmeńskiej Republiki Francuskiej oraz kolejne warunki stawiane przez Brukselę obu stron doprowadziły do zakończenia działalności dotychczasowego formatu negocjacji. Baku postanowiło wymusić na Erywaniu format bilateralny i ten utrzymał się po dzień dzisiejszy. Unia Europejska nie chciała jednak całkowicie stracić inicjatywy w rejonie i powołała do życia cywilną misję obserwacyjną. Ta działa wzdłuż granicy armeńsko-azerbejdżańskiej, ale wyłącznie z terytorium Armenii. Sama jest uznawana przez Azerbejdżan jako element destabilizujący proces pokojowy na Kaukazie Południowym. Rzecz w tym, że chodzi tu bardziej o to, że władzom w Baku zależy na ograniczeniu liczby aktorów międzynarodowych, których aktywność mogłaby podważyć ich silniejszą pozycję w rozmowach z Erywaniem. Wszystkie te kwestie wpłynęły na ochłodzenie relacji z Brukselą. Z drugiej strony wszystkie te kwestie nie mają wpływu na zacieśniające się relacje gospodarcze krajów unijnych z Azerbejdżanem. Wspomniane już w tekście umowy związane z projektami energetycznymi oraz zwiększeniem wolumenu przesyłanego gazu pozwalają Republice Azerbejdżanu ograniczać wzajemne relacje tylko do kwestii czysto biznesowych. Bruksela nie będzie dyscyplinowała Baku w zakresie praw człowieka czy też demokratycznych wyborów skoro ma zamiar w dalszym stopniu dywersyfikować swoje źródła dostaw w oparciu o azerbejdżańskie węglowodory. Mimo, że Parlament Europejski wielokrotnie wzywał Komisję Europejską do zerwania umów handlowych z Azerbejdżanem, a nawet nałożenia sankcji. Ostatnimi czasy szefowa unijnej dyplomacji Kallas określiła Azerbejdżan istotnym partnerem[49]. To wszystko nie pozostawia złudzeń, że Baku pozostanie ważnym gospodarczo krajem dla Brukseli, od którego nie będzie trzeba wymagać wprowadzania większej demokratyzacji w kraju. Z drugiej strony instytucje europejskie dają Azerbejdżanowi jasno do zrozumienia, że niepokoi je sytuacja wewnętrzna w tym kraju. Jednym z tego symptomów była odmowa zatwierdzenia mandatu azerbejdżańskiej delegacji w Radzie Europy w styczniu 2024 r. Ta wskazywała też na kwestie związaną z blokadą Górskiego Karabachu, co wywołało kryzys humanitarny w tej quasi-republice oraz exodus kilkudziesięciu tysięcy Ormian po interwencji wojskowej Azerbejdżanu[50]. Reakcja Baku była odwrotna – nasilenie represji względem przeciwników politycznych. W zaistniałej sytuacji decyzja o zawieszeniu mandatu została podtrzymana w 2025 r.[51]. Spotkało się to z odpowiedzą prezydenta Alijewa, który stwierdził, że nie będzie uznawać wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka skoro Azerbejdżan nie będzie mógł uczestniczyć w procesie wyboru sędziów do tej instytucji.
Relacje ze Stanami Zjednoczonymi nie weszły na nowy etap po zmianie administracji. Prezydent Donald Trump nie poświęca zbyt dużej uwagi obszarowi Kaukazu Południowego, w tym Azerbejdżanowi. Mimo to prezydent Alijew wyraził chęć poprawy relacje na linii Baku-Waszyngton, którego jego zdaniem były poprawne w trakcie pierwszej prezydentury Trumpa. Chcąc przypodobać się nowej administracji, władze azerbejdżańskie ogłosiły zawieszenie współpracy z USAID[52]. Te zadeklarowały również, że służą pełną pomocą władzom amerykańskim w ustaleniu gdzie trafiały środki z tego pakietu pomocowego. Było to na rękę azerbejdżańskim władzom, którym zależy na ograniczeniu działalności organizacji pozarządowych oraz niezależnych mediów. Ponowne zaangażowanie się administracji amerykańskiej w armeńsko-azerbejdżański proces pokojowy jest mało prawdopodobne, gdyż Baku konsekwentnie wykluczyło jakiekolwiek trójstronne rozmowy, skupiając się na ich bilateralnym charakterze. Kraj ten nie będzie odgrywał większej roli w amerykańskiej administracji, skupionej na innych, globalnych problemach. Może to być na rękę prezydentowi Alijewowi, ponieważ w przeciwieństwie do prezydenta Joe Bidena, prezydent Donald Trump będzie mógł przymykać oko na autorytarny sposób sprawowania przez niego władzy przy uzyskaniu wymiernych korzyści. To, co może niepokoić władze w Azerbejdżanie to potencjalne zaangażowanie się amerykańskiej administracji w konflikt izraelsko-irański. Dalsza destabilizacja Islamskiej Republiki Iranu może doprowadzić do zmiany cen węglowodorów na światowych rynkach, od których gospodarka Azerbejdżanu jest bardzo uzależniona. Eskalacja rodzi też groźbę wybuchu kryzysu migracyjnego. W takiej sytuacji mieszkańcy Iranu będą chcieli szukać schronienia w krajach ościennych. Będzie to tym bardziej napięta sytuacja, że azerbejdżańska granica lądowa pozostaje nadal zamknięta. Z drugiej strony słaby Iran nie jest w stanie naciskać na Azerbejdżan, gdyby ten chciał dokonać kolejnych korekt granic na Kaukazie Południowym kosztem Armenii. Świadczy o tym styczniowe stanowisko irańskiego MSZ, który wcześniej kwestię korytarza zangezurskiego określał „czerwoną linią”. Teraz uważa, że nie jest to kwestia polityczna[53]. Na obecny moment Azerbejdżan będzie przyglądał się temu konfliktowi, ale będzie unikał pełnego zaangażowania się po jednej ze stron.
Wnioski
Sytuacja gospodarcza oraz handlowa w Republice Azerbejdżanu prezentuje się na obecny moment pozytywnie. Choć początkowo wpływ inwazji rosyjskiej na Ukrainę okazał się negatywny dla azerbejdżańskiej gospodarki, tak z roku na rok wachlarz możliwości ekonomicznych dla Baku poszerzał się. Azerbejdżan w jeszcze większym stopniu zacieśnił swoje relacje gospodarcze z Federacją Rosyjską oraz Chińską Republiką Ludową, ale również stał się jeszcze istotniejszym dostawcą węglowodorów do Unii Europejskiej. Co więcej skoncentrowanie się Kremla na Ukrainie pozwoliło prezydentowi Alijewowi odzyskać całkowitą kontrolę nad Karabachem. Ten jeden z największych sukcesów Azerbejdżanu od odzyskania niepodległości wzmocnił jego mandat do rządzenia. To przełożyło się na zintensyfikowanie działalności aparatu represji, który miał na celu zduszenie tego, co pozostało z trzeciego sektora, niezależnych mediów oraz opozycyjnych partii. Mimo to azerbejdżańskie władze muszą się mieć na baczności i rozsądnie rozplanowywać kolejne inwestycje publiczne, by starać się zmniejszyć dysproporcje ekonomiczne pomiędzy centrum, a peryferiami. Nie wiadomo jak długo uwaga społeczna będzie skoncentrowana głównie na konflikcie z Armenią. Tymczasem światowe ceny węglowodorów mogą ulegać gwałtownym zmianom, a azerbejdżański budżet jest od nich mocno uzależniony. W przypadku polityki zagranicznej Azerbejdżan realizował ją w sposób pragmatyczny oraz wielowektorowy. Nie miała problemu z jednoczesnym poszerzaniem współpracy z Unią Europejską z jednej strony, a z drugiej z Chińską Republiką Ludową i Federacją Rosyjską. Z drugiej strony rosyjska wygrana na Ukrainie może doprowadzić do momentu, gdy Kreml będzie chciał ponownie wzmocnić swoje wpływy na Kaukazie Południowym. To będzie wymagało od Azerbejdżanu utrzymania ścisłych relacji partnerskich z Turcją. W przypadku rosyjskiej porażki, Baku przy współpracy z Ankarą będzie mógł jeszcze trwalej usankcjonować swoje wpływy w regionie.
Źródła:
[1] Większość przytaczanych danych dotyczących gospodarki oraz handlu Republiki Azerbejdżanu będzie pochodzić z tego źródła informacji, Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi, https://www.stat.gov.az/ (dostęp 17.05.2025).
[2] Production of Gross Domestic Product in 2024, https://stat.gov.az/news/index.php?id=6156&lang=en& (dostęp 17.05.2025).
[3] Azerbaijan seeking alternative markets for import of frozen beef, https://report.az/en/business/azerbaijan-seeking-alternative-markets-for-import-of-frozen-beef/? (dostęp 17.05.2025).
[4] Impact of Russia-Ukraine war on food security in Azerbaijan, https://aze.media/impact-of-russia-ukraine-war-on-food-security-in-azerbaijan/? (dostęp 17.05.2025).
[5] Azerbaijan’s tourism income to increase fourfold until 2026, https://en.apa.az/tourism/azerbaijans-tourism-income-to-increase-fourfold-until-2026-391235 (dostęp 18.05.2025).
[6] Growth in non-oil and gas sector revenues continues in Azerbaijan, https://www.azernews.az/business/237905.html (dostęp 17.05.2025).
[7] С нового года минимальная зарплата в Азербайджане будет повышена на 16 процентов, https://jam-news.net/ru/повышение-минимальной-зарплаты-в-азе/ (dostęp 18
[8] Azerbaijan to spend 20B manats for liberated territories in next 5 years, https://report.az/en/finance/azerbaijan-to-spend-20b-manats-for-liberated-territories-in-next-5-years/ (dostęp 17.05.2025).
[9] More than 40 thousand people to be resettled in liberated territories of Azerbaijan by 2022-2026, https://en.apa.az/infrastructure/more-than-40-thousand-people-to-be-resettled-in-liberated-territories-of-azerbaijan-by-2022-2026-413061 (dostęp 17.05.2025).
[10] Great Return, https://azerbaijan.az/en/information/911 (dostęp 17.05.2025).
[11] Zwracali na to uwagę już w przeszłości autorzy jednego z reportaży, gdzie podkreślali ogromną dysproporcję pozycji ekonomicznej stołecznego Baku w stosunku do pozostałych regionów kraju: „Slave Market”, https://project.jam-news.net/slave-market-in-baku-unemployment-azerbaijan, (dostęp 18.05.2025).
[12] Władze Republiki Armenii zaplanowały wydatki na armię w budżecie za 2025 r. na poziomie 1,7 mld $.
[13] «Баку не готов подписывать документ и связывать себе руки»: мнения из Еревана, https://jam-news.net/ru/баку-и-ереван-согласовали-статьи-мирн/ (dostęp 18.05.2025).
[14] В Азербайджане из года в год сокращается рождаемость, https://jam-news.net/ru/рождаемость-в-азербайджане-снижаетс/ (dostęp18.05.2025).
[15] Unemployment in Azerbaijan: official statistics and reality, https://jam-news.net/unemployment-in-azerbaijan-official-statistics-and-reality/(dostęp 18.05.2025).
[16] Moody’s ocenił rating Republiki Azerbejdżanu na Ba1, S&P Global Ratings na BB+, a Fitch Ratings na BBB-: Rating: Azerbaijan Credit Rating, https://countryeconomy.com/ratings/azerbaijan (dostęp 18.05.2025).
[17] Większość podawanych danych została pozyskana ze strony Państwowy Komitet Statystyczny Republiki Azerbejdżanu, https://www.stat.gov.az/ (dostęp 17.05.2025).
[18] W przypadku Niemiec Azerbejdżan importował głównie samochody, maszyny oraz części do nich. W przypadku Włoch eksportowano tam, przede wszystkim węglowodory.
[19] Azerbaijan’s gas exports to the EU face challenges, https://www.eiu.com/n/azerbaijans-gas-exports-to-the-eu-face-challenges/ (dostęp 18.05.2025).
[20] Azerbaijan-EU green energy corridor meeting yields key agreements, https://en.trend.az/business/4015808.html (dostęp 18.05.2025).
[21] Europe’s Solidarity Gas Promises Disunity, https://cepa.org/article/europes-solidarity-gas-promises-disunity/ (dostęp 18.05.2025).
[22] Aliyev says claims Azerbaijan re-exporting Russian gas are ‘fake news’, https://interfax.com/newsroom/top-stories/104430/ (dostęp 18.05.2025).
[23] EU importing more Russian-origin fuel from Azeri refinery, https://globalwitness.org/en/campaigns/fossil-fuels/eu-importing-more-russian-origin-fuel-from-azeri-refinery/ (dostęp 18.05.2025). Już w przeszłości Azerbejdżan sprowadzał rosyjski gaz na własny użytek w momencie realizowania dotychczasowych umów z krajami trzecimi: Swapping Azeri Gas for Russian Supplies No Easy Fix For Europe, https://www.energypolicy.columbia.edu/swapping-azeri-gas-for-russian-supplies-no-easy-fix-for-europe/ (dostęp 18.05.2025).
[24] The EU and Azerbaijan as Energy Partners: Short-Term Benefits, Uncertain Future, https://www.boell.de/en/2024/11/05/eu-and-azerbaijan-energy-partners-short-term-benefits-uncertain-future (dostęp 18.05.2025).
[25] Türkiye, Azerbaijan to sign new deal to boost oil, gas production in Azerbaijan , https://www.aa.com.tr/en/energy/energy-diplomacy/turkiye-azerbaijan-to-sign-new-deal-to-boost-oil-gas-production-in-azerbaijan/49606 (dostęp 04.06.2025).
[26] The full text of the Shusha Declaration, https://aze.media/the-full-text-of-the-shusha-declaration/ (dostęp 18.05.2025).
[27]Aliyev and Erdoğan inaugurate new gas pipeline to Nakhchivan, https://oc-media.org/aliyev-and-erdogan-inaugurate-new-gas-pipeline-to-nakhchivan/ (dostęp 18.05.2025).
[28] Azerbaijan begins construction of corridor to Nakhchivan through Iran, https://oc-media.org/azerbaijan-begins-construction-of-corridor-to-nakhchivan-through-iran/ (dostęp 18.05.2025).
[29] How close is peace between Armenia and Azerbaijan?, https://sceeus.se/en/publications/how-close-is-peace-between-armenia-and-azerbaijan/(dostęp 18.05.2025).
[30] Rosyjsko-armeński wolumen handlowy urósł po 24 lutego 2022 r. prawie pięciokrotnie. Temat poruszany jest w pierwszej z analiz dotyczących sytuacji gospodarczej i handlowej na Kaukazie Południowym: Sytuacja gospodarcza i handlowa Republiki Armenii po 24 lutego 2022 r., https://centrumrosja.com/sytuacja-gospodarcza-i-handlowa-republiki-armenii-po-24-lutego-2022-r/ (dostep 18.05.2025).
[31] Может ли Азербайджан ввести экономические санкции против России? Взгляд из Баку, https://jam-news.net/ru/напряженность-между-россией-и-азерба-2/ (dostęp 18.05.2025).
[32] Trade turnover between Azerbaijan and Russia rises 10.1% in 2024, https://interfax.com/newsroom/top-stories/109307/ (dostęp 18.05.2025).
[33] Azerbaijan, Kazakhstan, and China Announce New Cargo Terminal in Baku, https://www.caspianpolicy.org/research/category/azerbaijan-kazakhstan-and-china-announce-new-cargo-terminal-in-baku (dostęp 18.05.2025).
[34] Azerbaijan and China signed Joint Statement on Establishment of Comprehensive Strategic Partnership, https://president.az/en/articles/view/68634 (dostęp 02.06.2025).
[35] Over 90 percent of Azerbaijanis support President Ilham Aliyev’s policies – SWG survey, https://en.trend.az/azerbaijan/politics/3936062.html(dostęp 05.06.2025); A survey shows 91% of Azerbaijanis approve of President Ilham Aliyev’s leadership, https://aze.media/a-survey-shows-91-of-azerbaijanis-approve-of-president-ilham-aliyevs-leadership/ (dostęp 05.06.2025).
[36] Poprzedziły je liczne zmiany prawne uderzające w media i opozycyjne partie polityczne z lat 2022-2023.
[37] Szacuje się, że w azerbejdżańskich aresztach przebywa około 30 dziennikarzy: Out of 159 journalists imprisoned in European countries, 30 are in Azerbaijan, https://www.meydan.tv/en/article/azerbaijan-ranks-second-in-europe-for-the-number-of-journalists-arrested/ (dostęp 04.06.2025).
[38] Republika Azerbejdżanu zamknęła swoją lądową granicę w marcu 2020 r. z uwagi na zagrożenie pandemią wirusa COVID-19. Stan ten został przedłużony 18 marca 2025 r. do 1 lipca br. Oficjalnie chodzi o kwestie bezpieczeństwa, ale represyjny charakter władzy wskazuje na utrzymanie kontroli nad obywatelami.
[39] Early presidential election, 7 February 2024, https://www.osce.org/odihr/elections/azerbaijan/561302 (dostęp 04.06.2025).
[40]Azerbaijan holds municipal elections, https://jam-news.net/azerbaijan-holds-municipal-elections/ (dostep 05.06.2025).
[41]Azerbaijan president lauds fossil fuels, knifes Western ‘hypocrisy’ in COP29 opener, https://www.politico.eu/article/azerbaijan-baku-president-ilham-aliyev-fossil-fuel-western-hypocrisy-cop-29-opener/ (dostęp 05.06.2025).
[42] Azerbaijan to host Summit of European Political Community in 2028, https://report.az/en/foreign-politics/azerbaijan-to-host-summit-of-european-political-community-in-2028/ dostęp 05.06.2025).
[43] Ilham Aliyev received President of FC Barcelona, https://president.az/en/articles/view/68258 (dostep 05.06.2025).
[44] Niektóre z nich odbywają się przy współpracy z Republiką Armenii: Iran and Armenia simulate border threats in joint military drills, https://www.euronews.com/2025/04/15/iran-and-armenia-simulate-border-threats-in-joint-military-drills (dostęp 05.06.2025).
[45] https://jamestown.org/program/russias-peacekeeping-contingent-leaves-karabakh/, Russia’s Peacekeeping Contingent Leaves Karabakh (dostęp 05.06.2025).
[46] Azerbaijan terminates operations of Russian House in Baku, https://www.aa.com.tr/en/asia-pacific/azerbaijan-terminates-operations-of-russian-house-in-baku/3474115 (dostęp 05.06.2025).
[47] Top Ukrainian diplomat thanks Azerbaijan for supporting Kyiv’s territorial integrity, sovereignty, https://www.aa.com.tr/en/europe/top-ukrainian-diplomat-thanks-azerbaijan-for-supporting-kyiv-s-territorial-integrity-sovereignty/3578795 (dostęp 05.06.2025).
[48] Azerbaijan and Russia exchanged the signed documents, https://president.az/en/articles/view/66706 (dostęp 05.06.2025).
[49] Azerbaijan: Remarks by High Representative/Vice-President Kaja Kallas at the joint press conference with Minister for Foreign Affairs Bayramov, https://www.eeas.europa.eu/eeas/azerbaijan-remarks-high-representativevice-president-kaja-kallas-joint-press-conference-minister_en(dostęp 05.06.2025).
[50] PACE resolves not to ratify the credentials of Azerbaijan’s parliamentary delegation, citing a failure to fulfil ‘major commitments’, https://www.coe.int/en/web/portal/-/pace-resolves-not-to-ratify-the-credentials-of-azerbaijan-s-parliamentary-delegation-citing-a-failure-to-fulfil-major-commitments- (dostęp 04.06.2025).
[51] Joint Letter: Urgent call to confirm the suspension of Azerbaijan’s PACE credentials at Winter session 2025, https://www.hrw.org/news/2025/01/21/joint-letter-urgent-call-confirm-suspension-azerbaijans-pace-credentials-winter (dostęp 04.06.2025).
[52] Pierwotnie władze azerbejdżańskie deklarowały zawieszenie programu USAID już w maju 2024 r.: Azerbaijan suspends cooperation with USAID, https://oc-media.org/azerbaijan-suspends-cooperation-with-usaid/ (dostęp 05.06.2025).
[53] Is Iran backing down on ‘Zangezur Corridor’? View from Baku , https://jam-news.net/is-iran-backing-down-on-zangezur-corridor-view-from-baku/ (dostęp 19.06.2025).
